معماری برای فقرا

روز ۱۳ ژانویه ۲۰۱۶، در شیکاگو، تاجر و صاحبکار موفق،آقای توماس پریتزکر Thomas Pritzker ، نام سی و نهمین دریافت کننده ی جایزه ای که به نام خودش ثبت شده را اعلام کرد . در کمال شگفتی یک آرشیتکت و معمار شیلیایی، آلخاندرو آراونا،ازدفترمعماری اله مانتال Elemental ، مفتخر به دریافت این جایزه شد . این جایزه که به نوبل معماری شناخته شده از طرف بنیاد هتل های هایت به ریاست آقای پریتزکر اعطا می شود و معمولا فعالیت معماران شناخته شده و مورد تائید را ارج می نهد :منتخب قبلی آقای اتو فریOtto Frei، بود که در نودومین سال زندگی، چند روز قبل از اعلام رسمی نتایج از دنیا رفت...

آقای آراونا ۴۸ ساله این امتیازو برتری را نه به دلیل حضورش بر روی جلد مجلاتی با کاغذ گلاسه، بلکه به واسطه ی اجرای سازه هایی برای ریشه کن کردن فقر وخدمت به تعداد بیشتری ازمردم کسب کرده است. آقای پریتزکر(۱) در بیاناتش گفت : « سازه های او برای مردم کم درآمد منفعت مالی به همراه دارد، از تاثیرات بلایای طبیعی می کاهد، مصرف انرژی را پائین آورده و فضاهای خوب و صمیمانه ای را فراهم می کند» .

آماده سازی و اصلاح محله ی Quinta Monroy درمنطقه Iquique در شمال شیلی در سال ۲۰۰۴،اعتبار و توجه بین المللی در محافل معماری را برای آقای آراونا به ارمغان آورد .او برای برچیدن یک محله زاغه نشین انتخاب شده بود و دفتر معماریش طرحی را بسط داد که امکان ساخت ۹۳ مسکن را با بودجه ای که برای ساخت تنها ۳۰ خانه در نظر گرفته شده بود ممکن می ساخت . هوشمندی کار در تحویل نیم خانه ای بود که ساکنین آن می توانستد به محض داشتن امکانات خود آن را تکمیل کنند . در منطقه ی ایکیک ، آپارتمان ها به شکل قوطی های کفش هستند که به صورت عمودی گذاشته شده اند، فضای خالی بین آن ها برای توسعه ساخت و سازها در نظر گرفته شده . پیمانکار، ساختمان اولیه ای شامل دسترسی به لوله کشی آب و یک اطاق را تحویل می دهد . در طبقه همکف، حجم فضا قابل توسعه به اندازه ی یک جای پارکینگ است. این شیوه امکان این را فراهم می سازد که مساحت خانه را از ۳۶ متر مربع به ۷۰ متر مربع رساند و در دوبلکس ها از ۲۵ متر مربع به ۷۲ متر مربع افزایش داد .علاوه بر این امکان اسکان ۲۲۰هزار نفر از خانواده هایی که در غیر این صورت مجبور به مهاجرت به حاشیه شهر بودند را فراهم می ساخت .

صرفه جویی در امکانات به همراه ایده شرکت مبتکرانه ساکنین در ساختمان به این مجموعه ظاهری تماشایی و جالب می دهد ، ساخت و تکمیل خانه به دست خود ساکنین به مثابه بیانی ناشیانه اما تاثیر گذار از هنر مردمی به شمار می آید .از این گذشته ، این روش در اوایل سال ۲۰۰۰ از دفتر معماری اله مانتال ظهور نکرده : بلکه این شگرد از سیستم مسکن پیش رونده که در سال های ۱۹۷۰ توسط معماران شیلیایی مانند فرناندو کاستیو ولاسکو یا از برنامه ی تجربی ویویاندا که در سال ۱۹۶۵ در پرو توسط معمار و رئیس جمهور این کشور فرناندو بلوانده تری راه اندازی شده بود، اقتباس شده است. معمارانی که در گذشته از لحاظ اجتماعی «متعهد» بودند و برنده جایزه پریتزکر سال ۲۰۱۶ لازم دانسته از آن ها یاد کند.

شور و شعف رسانه ای که مراسم انتخاب آراونا در پی داشت شاید نشانگر تغییر دورانی در میان سازندگان باشد .بعد از سهیم بودن در ارتقا جایگاه فرانک گری، خالق موزه گوگنهایم شهر بیلبائو، در اسپانیا، به یک ستاره معروف جهانی یا زها حدید که طراح مجتمع فرهنگی حیدرعلی اف، هدیه رئیس جمهور آذربایجان الهام علی اف به پدرش است ، بنیاد هایت در نظر داشت چهره ی مستعمل و کهنه ی «ستاره ی معماری»(starchitecte) رابازسازی و احیا کند . چین ، بازیگر اصلی این بازی، سوت پایان برای این دست از معماری- نمایشی که شکاف و نا هم خوانی آن با مضامین بحران اقلیمی و اجتماعی هر روز تشدید می شود، را کشید . مردم از آفرینندگان دیوانه ای که کارهای پر هزینه وبی استفاده خلق می کنند، خسته شده اند، وقت آن است معماری مفید و متعهد که به فکر خیر وصلاح بشریت باشد جای آن را بگیرد . با حضور آراونا به عنوان چهره پیشتاز و کار آمد، بنیاد هایت تقویم فعالیت و برنامه های معماری سال های آینده رامشخص کرده . اما فرد برگزیده، همان قهرمانی است که این قدر انتظارش را می کشیدیم ؟

رابطه میان معمار و مدیر قدرتمند نفتی آقای روبرتو آنجلینی ، در سال ۲۰۰۶ با بازسازی Quinta Monroy کوئینتا مونروا ، گره خورد، وقتی که آرشیتکت تا این اندازه رسانه ای نشده و کمتر شناخته شده بود. در برابر خودداری مقامات دولتی برای تامین سرمایه این پروژه، آراونا از بزرگترین شرکت خصوصی کشور Antar Chile، در خواست مشارکت کرد. مدیر عامل شرکت آقای آنجلینی فورا پذیرفت و به وسیله ی شرکت تابعش Copec ۴۰% سهام شرکت اله مانتال را خرید. فکر فروش نیم خانه هایی به افراد کم بضاعت، این میلیاردر را به شوق آورده بود . آقای آنجلینی در جریان مراسم اهدای جایزه Avonni برای نوآوری، در سال ۲۰۰۹، با وجد، اظهار داشت : « الخاندرو در ساخت خانه های اجتماعی در دو سطح و امکان گسترش و توسعه (۲) آن ها نبوغ و هوشمندی خود را نشان داد .

آژانس معماری- عبارتی که به اندازه کافی ایده نوآوری را القا نمی کند و آراونا Do Tank (فهم جمعی) را ترجیح می دهد - که از جمله سهام داران آن می توان هم چنین به مشتری اصلیش، دانشگاه کاتولیک شیلی که UC یا PUC گفته می شود اشاره کرد .این دانشگاه و نهاد خصوصی که در دوران دیکتاتوری آگوستینو پینوشه ۱۹۹۰ -۱۹۷۴به حکومت نزدیک بود، محل سکونت دانش آموخته های اقتصاد مکتب کالج شیکاگو Chicago Boys بود ، کاتولیک های طرفدار پول گرایی (مانیتاریسم) و بازاردر جامعه شیلی . سوای خانه های اجتماعی ، پورتفوی(سبد سهام ) شرکت اله مانتال شامل تعدادی از ساختمان های خوش ساخت دانشگاهی می شود که همگی برای PUC احداث شده اند.ساختمان هایی که برای استفاده کنندگان آن ها که مدرسه عالی ریاضی ۱۹۹۸ ، مدرسه عالی طب ۱۹۹۹ ، مدرسه عالی معماری ۲۰۰۴ ،برج های دوقلو ۲۰۰۵ ، و مرکز نوآوری UC ۲۰۱۴ ، با سرمایه گذاری مشترک Antar Chile بنا شده ونیازبه تمام کردن آن ها نیست .

در جریان اعلام نامزدی دریافت جایزه پریتزکر، آقای آراونا گفته بود : « برنامه ما این است که برنامه ای نداشته باشیم و در برابرمسائل نامعلوم بیایستیم و با دیدی باز به موضوعات غیر مترقبه بنگریم .» اما در حالی که او در مورد تعهد شهروندیش صحبت می کند ، نیم خانه ها ، ساکنینشان و محله هایشان چگونه تغییر و تحول پیدا می کنند ؟

چیزی که به عنوان حاصل مشاوره وتبادل نظر با ساکنین معرفی شده بود و هم چنین عملیاتی از این دست در هر جایی که صورت گرفته ، غالبا نتایج مشابهی را در پی داشته ، از شیلی گرفته تا مکزیک با گذشتن از نوول اورلئان یا ژنو . زمین لرزه سال ۲۰۱۰ در شیلی و بازسازی شهر کونستیتوسیون، امکان توسعه مفهوم Quinta Monroe را در مقیاسی بزرگتر فراهم کرد . با بهره گیری از امکان استقرار سهل و مختصر که به هیچ وجه نمی گذارد« فضا های عمومی با کیفیت» در دید رس باشند، نتیجه آن مثال خوبی است از محله هایی که سازندگان دست و دلباز بلدند به فقرا هدیه کنند . مشتری ؟ کارخانه Arauco ، کارفرمای اصلی و شرکت تابعه Antar Chile .نماینده ی دولت؟ آقای andres del rio ، عضو موسس شرکت اله مانتال که در سال ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ به عنوان مشاور وزیر در امور مسکن و شهر سازی در دولت آقای Sebastian Pinera (راستگرا) منصوب شده بود . ناظر اجرا ؟ آقای Pablo Allard، هماهنگ کننده ملی در امور بازسازی شهری، سومین عضو موسس شرکت اله مانتال . برای آقای Claudio Pulgar pinaud، معمار و محقق در دانشکده معماری و شهر سازی دانشگاه شیلی، این عملیات نماد شیوه ای است که در آن انتقال قدرت دولت به بازیگران خصوصی که به تشخیص آن ها «برجسته، پر قدرت و برتر» هستند همراه با پدیده ی اعیان نشین کردن (۳) املاک دیده می شود . در شهر کنستیتوسیون ، طرح اله مانتال ماهیگیران فقیر را از مرکز شهر که محل سکونت تاریخیشان بود، بیرون راند .

طبق تحلیل منتقد معماری آقای Fredy Massad یکی از نادر صداهای ناسازگار ومعترض در مورد شایستگی های برنده جدید جایزه پریتزکر(۴) :«یکی از دلایل ابراز شور و شوق در مورد انتخاب آقای آراونا ، تمایل جامعه و محافل معماری به دستورالعمل ها و شگردهای معجزه آسا و آنی و بی تفاوتی شان نسبت به نتایج واقعی بود ». ستایشگران مفاهیم مانند آن چه در کوئنتا مونروا به اجرا گذاشته شد به ندرت به محل باز می گردند – در سال ۲۰۱۳، نه سال بعد از تحویل، فضاهای عمومی در این محله ی آزمایشی ویران واز بین رفته و بنا ظاهری کثیف و ناسالم گرفته که به هیچ وجه با حلبی آباد هایی که قرار بود جایگزینشان باشد ، تفاوتی نمی کند. آن ها توجه و دقت بیشتری به کیفیت ساختمان اولیه ای مرکزی و قابل سکونت که توسط معمار تحویل داده می شود ندارند : که نبود آب گرم ، سازه ی ناقص و ضعیف، نازک کاری های حداقلی و استفاده از مصالح ارزان قیمت از آن جمله است . آقای پولگار پینو یادآوری می کند که : « در شیلی خانه های اجتماعی یا در واقع خانه هایی که با یارانه دولتی بنا می شوند، همانند چیزی است که در فرانسه به آن مالکیت مسکن اجتماعی گفته می شود .آقای پولگار پینو یادآور می شود که این سیاستی برای مسکن نیست بلکه مکانیسم مالی پشتیبانی از بخش خصوصی مسکن و ساختمن سازی است .آن هایی که به کمک نیاز داشتند به بازار مسکن روی آورده » و غالبا زیر بار قرض های سنگین رفتند .

گر چه آقای آراونا می پذیرد که نابرابری ها یکی از مشکلات امریکای جنوبی است، پیشنهادمی کند که از بین بردن آن ها توسط شهر میسر گردد تا توزیع مجدد – انجام اقداماتی بیشتر با منابع کمتر ، طبق یکی از شعار هایش. این پایه و مبنای ایدئولوژیک ،هماهنگی دیدگاه های او را با هیئت داوران جایزه پریتزکر توضیح می دهد . مانند بنیاد گیتس یا فیس بوک، این نهاد ها مایل هستند با متد های خاص خود بر مشکلاتی چیره شوند که در گذشته در حوزه ی صلاحیت دولت بوده ، موضوعاتی چون محیط زیست، سلامتی و فقر . تبدیل مسکن اجتماعی به حیطه عمل بشر دوستانه، و بردن آن از چهار چوب حق به حوزه صدقه ، خیریه و نیکوکاری : نگرشی آینده گر.