معرفی چهار مسجد تاریخی

در اولین مطلب از پرونده شناخت و معرفی به حسب حرف الفبا به سراغ استان آذربایجان شرقی رفته‌ایم و از میان مساجد با شکوه این استان به معرفی چهار مسجد مهم به ترتیب: مسجد صاحب الامر، مسجد جامع تبریز، مسجود کبود تبریز، مسجد سنگی ترک می‌ پردازیم

مسجد صاحب‌الامر   Saheb – ol – Amr Mosque

مسجد صاحب‌الامر یا مسجد شاه‌طهماسب صفوی، مسجدی قدیمی در میانه شهر تبریز است. این بنا نخستین مسجد سلطنتی شاه طهماسب بود و بازمانده از شکوه دورانی‌است که درکتب‌ مختلف به آن اشاره شده است. مسجد تاریخی صاحب الامر در سال 1045.ق به وسیله سپاهیان سلطان مراد چهارم تخریب و پس از عقب نشینی عثمانیان دوباره آباد شد. کاتب چلبی در کتاب «جهان‌نما» در این‌باره می‌نویسد: « در قسمت شرقی میدان صاحب‌آباد متصل به‌جامع سلطان‌حسن، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه تهماسب بود، عسکرهای عثمانی جابه‌جا خرابش کردند.» پس آن نیز در زلزله ی شدید سال 1193 ه. ق ، باز فرو ریخت و در سال 1208 به وسیلهٔ جعفر قلی خان دنبلی ملقب به باتمانقلیچ پسر احمد خان تجدید بنا یافت. تا سال 1266 قمری ، میرزا علی اکبر خان، مترجم کنسولگری روس که مردی ثروتمند بود به آئینه بندی قسمتی از بقعه و دهلیز و تعمیرات آن اقدام کرد و صحن و مدرسه کنونی را احداث و موقوفاتی برای آنها تعیین نمود. در سال 1326 شمسی از محل عطایای شاهانه تعمیراتی در قسمتهای مختلف آن مدرسه به عمل آمده است اما پیش از آن، این بنا معبدی از عهد مهرپرستی بود. مطابق نوشته نادر میرزا در کتاب «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز»  در زمان اوزون حسن در جوار همان مکان بقعه صاحب الامر یک خانقاه (در اصل خونگاه یعنی مهرابهً "ایزد و منجی درخشان= مهر") قرار داشت که به امر اوزون حسن به عمارت و آبادانی آنها پرداخته شده بود. مسجد صاحب‌الامر تبریز در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بین سال‌های ‪ ۷۳تا ۷۷در دست مرمت و استحکام بخشی بنا بود و در زمان حاضر از حیث ظاهر تکمیل شده و روزانه پذیرای بازدیدکنندگان از قرآن‌های تاریخی و دیگر آثار هنری عرضه شده در آن است. این مسجد محل برگزاری جلسه علمای تبریز با سید علی‌محمد باب نیز بوده است.

کالبد معماری مسجد صاحب‌الامر

این بنا  در تاریخ 10 مهر 1380 با شماره ثبت 4196  در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسیده است ، دارای دو مناره بلند یا گلدسته در دو گوشه با فاصله نسبتا زیاد است  و همچنین شکل منحصربه فرد آن‌ها سبب شده است که در  بین مساجد کشور بنایی منحصر بفرد محسوب می‌شود. از زمان شاه طهماسب یکم، تنها دو تاق مرمرین در این مسجد باقی مانده‌است که جنبه‌ی تاریخی دارند.

 در کنار یکی از تاق‌ها، سنگ‌نبشته‌ای مرمرین و در بالای تاق دیگری، سوره‌ی «الجن» نوشته شده‌است.

بلندی پایه‌ها 175 و عرض آنها 32 سانتی متر است. سطح بیرونی طاق و پایه ها را گل و بوته و اسلیمی و ختائی برجسته دل انگیزی پوشانده است و فقط در بالای طاق، عبارت« بسم الله الرحمن الرحیم» در وسط ترنج بیضی شکل به خط ثلث نقش گردیده است.

بلندی طاق مرمری مدخل بقعه 3 متر و عرض آن 180 سانتیمتر است. این طاق نیز سه پارچه است، دو پایه و یک طاق، بلندی پایه ها 150 و عرض آنها 30 سانتیمتر است که قسمت اصلی طاق برروی آنها استوار شده. دیوارهای داخلی بقعه یا مسجد، تزئینات متعددی دارد همچون کتیبه‌های برنزی برجسته. ورودی این مسجد نیز دارای طاق مرمرین به ارتقاع ‪ ۳/۵متر با عرض ‪۱/۸۰ متر است. در داخل بنای مسجد صاحب‌الامر تبریز ده‌هاجلد قرآن، ادعیه و نقش برجسته‌های کلام وحی که در طول اعصار و قرن‌ها توسط هنرمندان آفریده شده‌اند، وجود دارد.  مجموع مساحت محوطه بنای تاریخی دو هزار و ‪ ۲۶۰متر مربع است و زیر بنای تبدیل شده به موزه در حدود دو هزار متر مربع است.

مسجد جامع تبریز      Jameh Mosque of Tabriz

مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی از آن به‌عنوان «جامع کبیری نیز نام برده شده، از ابتدای تأسیس مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته‌است.مسجد جامع تبریز مربوط به دوره سلجوقیان تا دوره قاجار است و در تبریز، خیابان شهید مطهری واقع شده و این بنا در انتهای بازار تبریز واقع شده و یکی از قدیمی‌ترین ابنیه تاریخی شهر به شمار می‌رود. متأسفانه امروزه از بنای اولیه مسجد و شواهد و مدارک مربوط به آن چیزی زیادی برجای نمانده است و بدین لحاظ نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی بنای اولیه مسجد را مشخص ساخت.

سیدمحمدرضا طباطبایی تبریزی، درکتاب «تاریخ اولادالاطهار» بدون ارائه مدرکی، بنای مسجد را مربوط به صدر اسلام و بانی آن را عبدالله‌بن عامری ذکر می‌کند. پاره‌ای دیگر، بنای اولیه را مربوط به دوره سلجوقی می‌دانند. درکتاب «مرزبان نامه» نیز به مسجد جامع تبریز اشاراتی شده که مؤید آبادانی و شکوه آن دربین سال‌های ۶۲۲-۶۰۷ هجری قمری است.

حاج طالب خان تبریزی، بانی مدرسه طالبیه تبریز نیز در سال ۱۰۸۷ هجری قمری در وقف‌نامه مدرسه خود از این مسجد به نام جامع کبیر تبریز نام می‌برد. با توجه به مطالب فوق به نظر می‌رسد که بنای اولیه مسجد حداقل مربوط به دوره سلجوقی بوده و در دوره‌های مختلف، از شکوه و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.

کالبد معماری مسجد جامع تبریز

 این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.قدیمی‌ترین بخش آن ، شبستان وسیعی است از تاق و گنبدهایی برفراز ستون‌های هشت‌گوش آجری که زینت‌بخش آن گچ‌بری‌های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دورهٔ ایلخانان مغول موردتوجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده و محراب رفیع گچ‌بری شده، یادگار آن دوره است.

در دورهٔ حکومت آق‌قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی‌کاری‌های معرق به وسیله «سلجوق‌شاه بیگم» زن اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی‌کاری‌های آن باقیمانده است.

مسجد سنگی ترک               Ston Mosque tark ,Tabriz

این بنا در روستای ترک در 23 کیلومتری شمال میانه و در کنار جاده قدیم میانه – سراب واقع است و یکی از زیباترین مساجد سنگی آذربایجان محسوب می­شود. با توجه به شیوه معماری بخش قدیمی مسجد – علیرغم فقدان کتیبه تاریخی- به نظر می­رسد که مسجد مربوط به دوره ایلخانان بوده و در سال 1282 هـ. . ق، بر طبق کتیبه­های موجود، از طرف حاج عباس ترکی بازسازی شده باشد.

کالبد معماری مسجدسنگی ترک

این بنا در تاریخ 28 مرداد 1348  با شماره ثبت 868  در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسیده است بنای مسجد دارای صحن با دو در ورودی، شبستان و مناره­ای است که گلدسته و قسمت فوقانی آن منهدم شده است. نمای خارجی شبستان را که در ضلع غربی صحن واقع است، یک در ورودی و چهار پنجره تشکیل می­دهد که اطراف آن را با سنگ نماسازی کرده­اند. در پیشانی دیوار، در هفت ترنج، کتیبه­ای نوشته­اند و یک کتیبه سنگی به شکل شش ضلعی در کنار در ورودی به چشم می خورد که عبارت ذیل بر آن دیده می­شود: «کل شیء هالک الا وجهه 1282». شبستان مسجد به صورت مستطیلی به ابعاد 90/17 × 50/21 متر است که در ورودی ساده­ای که در شمال شرقی آن قرار دارد، می­توان بدان راه یافت. در ورودی مناره نیز در کنار همین در قرار دارد. یک گنبد بزرگ بر فراز جلوخان، محراب و 12 گنبد کوچکتر بر روی ستون­های سنگی حجاری شده و جرزهای شبستان استقرار یافته­اند. شبستان مسجد دارای یک محراب اصلی با مقرنس کاری ساده و دو محراب کوچکتر است که در طرفین محراب بزرگ قرار گرفته­اند. شبستان مسجد دارای یک محراب اصلی با مقرنس کاری ساده و دو محراب کوچکتر است که در طرفین محراب بزرگ قرار گرفته­اند. در قسمت غربی شبستان و در جهت عرضی آن، شبستانی به ابعاد 710/3 × 45/12 متر وجود دارد که سقف کوتاه آن به صورت طاق کلیل و تویزه است. از این شبستان قدیمی که دارای محراب سنگی دیگری با نقوش حجاری شده از دوره ایلخانان است، به عنوان شبستان زمستانی استفاده می­شود. در گوشه جنوب شرقی شبستان، اتاق کوچکی به ابعاد 25/2 × 70/2 متر وجود دارد که آرامگاه امامزاده یا به قولی دیگر، مدفن بانی بنا است و به وسیله دو پنجره مشبک سنگی، از شبستان و صحن نور می گیرد.

    Blue Mosque , Tabrizمسجد کبود

مسجد جهانشاه یا مسجد کبود (گوی مسجید) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا یوسف از سلسله ترکمانان قراقویونلو می باشد که در870 هجری به همت و نظارت جان بیگم خاتون،زن جهانشاه بن قرایوسف قره قویونلو، پایان یافته است.

در کتابهای تاریخی،این بنای باشکوه را «عمارت مظفریه»خوانده اند که مورد توجه ابو المظفر یعقوب بهادر خان قرار گرفت.در این روزگار تبریز در نهایت آبادانی و رونق بود.در نیمه اول قرن یازدهم هجری،کاتب چلبی و اولیا چلبی جهانگردان ترک عثمانی و در نیمه دوم همین قرن،تاورنیه و شاردون جهانگردان فرانسوی از این مسجد دیدن کرده بودند. کاتب چلبی در تاری« جهان نما» می نویسد.« درگاه مسجد جهانشاه بلند تر از طاق کسری است.بنایی عالی است که با کاشیهای زیبا آراسته شده،گنبد های بلندی دارد....جامع دل انگیزی است که هر کس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمیدهد.لیکن شیعیان غالب‍ااز رفتن بدان مسجد خودداری میکنند.این بنا با کاشیهای زیبا آراسته شده،گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با کاشیهای رنگارنگ زینت یافته است»

کالبد عماری مسجد کبود

 این بنا   در 15 دی 1310با شماره ثبت 169  در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسیده است نمای روبروی مسجد با سردرب کاشیکاری شده،شکوه و جلال به خصوصی دارد.مصالح بنا آجری است.سنگهای ساختمانی نادری در آن به کاررفته است.از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ بند کشی شده است.صحن مربع شکل،حوضی برای وضو،شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان،مسجد را تشکیل می دادند.در قسمت جلوی صحن و رو به قبله،بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور،پوشیده ومربع شکل است.فاصله پایه های سقف ضربی آن ، 12 متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد.بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود ، که ریخته است.کف مسجد کاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد . این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است که قطر دهانه آن 17 متر است . تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.اگر نمازگاه را که شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا کنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می آید.

آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است که با دیگر قسمتهای بنا هماهنگ نیست . ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد . سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است ؛ دو پایه بزرگ که طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است.حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشکیل می دهد.همه هنرها در کار تزیین این سردر به کار گرفته شده است.

این مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهای دو دیوار جلویی بود، زیرا گذشته از این که هیچ گونه محل ریزش ، پایه و پله ای برای صعود به گلدسته در محل نزدیک سردر مشاهده نمی شود، تمرکز سردر عظیم بادو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصی به بنا می داد که با هنر سازندگانش مغایرت داشت و حتی کمترین اعتباری نمی توانست در معیارهای معماری داشته باشد.