بستِ توحیدخانه: نمونه‌ی مترقی به رسمیت شناختن فضای اعتراض عمومی

میدانِ نقش‌جهان اصفهان همواره به‌عنوان یکی از کامل‌ترین میدان‌های شهرهای اسلامی موردتوجه قرارگرفته است. میدانی که چهار بازار به دور آن می‌گردد، از یک‌سوی به مسجد جامع، اصلی‌ترین پرستشگاه مسلمانان راه دارد و از سوی دیگر کاخ پادشاهی یا پایگاه پادشاهی به آن روی کرده است. ساختمان‌های بسیاری در پیرامون این میدان وجود داشته که یا امروزه نشانی از آن‌ها نیست یا از کاربری آن‌ها اطلاعات بسیار کمی وجود دارد که با شناخت بهتر آن‌ها می‌توان تصویر روشن‌تری از میدان نقش‌جهان به‌عنوان میدان کامل شهر اسلامی به دست‌آورد. بنا‌هایی چون نقاره‌خانه و کارکرد سیاسی فرهنگی آن، ساختمان تخریب‌شده‌ی ساعت شاه یکی از کامل‌ترین نمونه‌ی ساعت در میدان‌های شهرهای اسلامی، قهوه‌خانه‌های قیصریه یا نخستین قهوه‌خانه‌های ایران و جهان و ملجأ نواندیشان فکری و سرانجام مجموعه‌ی بزرگ دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان که دربرگیرنده‌ی کاخ‌های شناخته‌شده‌ای چون چهل‌ستون و عالی‌قاپو و بسیاری از بناهای کمتر شناخته‌شده‌ی دیگر است. بنای توحیدخانه یکی از ساختمان‌های دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان و مکان بست‌نشینی در اصفهان صفوی و یکی از عوامل محبوبیت و بقای این حکومت نزدیک به بیش از یک قرن بود.

توحیدخانه بنای کمتر شناخته‌شده‌ی دولت‌خانه‌ی مبارکه نقش‌جهان در حاشیه‌ی غربی میدان نقش‌جهان و در پهلوی شمالی ساختمان عالی‌قاپو قرار دارد. این بنا هم‌اکنون بخشی از ساختمان‌های دانشگاه هنر اصفهان است. ولی کاربرد آن در دوره‌ی صفوی چه بوده است؟ و چرا بایستی بنایی با این خصوصیات کالبدی در این نقطه‌ی باارزش شهری ساخته شود؟ این ساختمان گنبدخانه‌ای بزرگ در میان میدانی پهناور است که دورتادورِ صحن آن را حجره‌های بسیاری پوشانده. با نگاه نخست به آن آگاه می‌شویم که گنبدخانه بر روی یک دوازده‌وجهی قرارگرفته است. گنبدخانه و عدد مقدس دوازده در میان شیعه‌ی اثناعشری گزارش از بنایی آیینی می‌دهد که در میان کاخ‌ها‌ی پرشکوه صفوی قرارگرفته است اگر به درون گنبدخانه نیز برویم بر حاشیه‌ی گنبد صلواتی را بر چهارده معصوم می‌یابیم. ولی کاربری دقیق‌تر این ساختمان آیینی با این خصوصیات چه می‌توانسته باشد؟ تاریخ‌نامه‌های رسمی و سفرنامه‌‌های اروپایی که توصیفاتی از اصفهان صفوی دارند به‌روشنی به یکی از باارزش‌ترین ساختمان‌های شهرهای اسلامی یعنی جایگاه بست‌نشینی اشاره می‌کنند که در حاشیه‌ی میدان نقش‌جهان قرار داشته است.

ولی در دوره‌ی قاجار هیچ‌یک از این ساختمان‌ها نه به دست خود حکومت بناشده بودند و نه از سوی حکومت موردحمایت قرار می‌گرفتند. ولی ساختمان توحیدخانه در اصفهان صفوی احتمالاً به دست شاه‌عباس‌بزرگ بناشده است. مکان قرارگیری آن در مجموعه‌ی دولت‌خانه‌ی مبارکه‌ی نقش‌جهان یعنی مجموعه‌ی درباری اصفهان است و یکی از نزدیک‌ترین ساختمان‌های شاخص پیرامون میدان به خود میدان است. دری که از میدان به این ساختمان باز می‌شده توسط هیچ‌کس حتی به‌فرمان شخص شاه امکان بسته شدن نداشته است و از راه‌یابی هیچ‌کس به این مکان خودداری نمی‌شده و هر کس به این مکان وارد می‌شده است تا زمانی که در این مکان قرار داشته دارای مصونیت حقوقی بوده است. افزون بر ساخته‌شدن این بست توسط خود حکومت ویژگی منحصربه‌فرد دیگری نیز این بست را با بست‌های معمول دوره‌ی قاجار یعنی حرم‌ها جدا می‌کرد و آن این است که گرچه توحیدخانه جایگاهی آیینی بود ولی از راه‌یابی اقلیت‌های دینی نیز به آن جلوگیری نمی‌شد؛ و ارمنیان و حتی شهروندان دیگر کشورها نیز می‌توانستند در این مکان بست بنشینند و خواسته‌ی خود را از شاه مطالبه کنند.

و از دیگر ویژگی آن ساختمان این بود که در نزدیک‌ترین مکان ممکن به جایگاه زندگی شاه ساخته شد و شاه هرگاه می‌خواست از کاخ خارج شود بایستی از کنار این بست گذر کرده و ناظر بر مخالفت همگانی مردم باشد از طرفی دیگر مکان جایگیری این بست به‌گونه‌ای بود که در کار بازار و دست‌فروشان میدان نقش‌جهان اخلال ایجاد نمی‌کرد و به اقتصاد و کاسبی بازاریان آسیب نمی‌زد.