تئاتر دینی لزوما غم‌انگیز، خشک و متکلف نیست
هادی حوری کارگردان و نویسنده تئاتر تاکنون کارنامه قابل توجهی از اجرای تئاترهای طنز و دینی از خود به جای گذاشته است. حوری در اجرای تئاترهای تولیدی خود با مضامین دینی از رگه‌های طنز و جذاب برای مخاطب نیز بهره می‌برد. این کارگردان هوشمند و با تجربه کشور ضمن حفظ حرمت‌های لازم در اجرای یک تئاتر با موضوع دینی و مذهبی مخاطب خود را هم می‌خنداند و هم مفاهیم لازم را به درک او می‌رساند. وی در گفتگو با خبرنگار سایت صحنه وجود طنز در تئاترهای دینی را امری مناسب در جذب و تاثیرگذاری بیشتر روی مخاطب عنوان کرد. در ادامه این گفتگو را با هم می‌خوانیم.
* به نظر شما آیا طنز می‌تواند در تئاترهای دینی جایگاهی داشته باشد؟
- در تاریخ ادیان و مذاهب دنیا، هیچ کجا از بد خلقی انبیا الهی و ائمه اطهار گفته نشده است. مردان خدا همواره لبخند به لب داشته و با همان روی خوش خود مردم را به راه خداوند دعوت می‌کردند. ما نیز در تئاتر باید از همین شیوه، ضمن رعایت اصول اخلاقی و حفظ حرمت‌های این بزرگواران، برای تاثیرگذاری روی مخاطب از قالب طنز نیز بهره ببریم.
*با توجه به این مطلب پس می‌توانیم از طنز در اجرای یک تئاتر دینی استفده کنیم. برای این کار چه ضرورت‌هایی را باید رعایت کنیم؟
- بله می‌توان از طنز در اجرای یک تئاتر دینی استفاده کنیم. اما این کار الزاماتی را فرا می‌خواند که اگر رعایت نشوند امکان انجام درست کار نیست و علاوه بر دفع مخاطب به اصل و ذات موضوع هم ضربه می‌زند. یکی از مهمترین الزامات اجرای یک تئاتر با موضوعات دینی شناخت درست تئاتر دینی است. اما پیش از تعریف تئاتر دینی باید توجه داشته باشیم که رسالت تئاتر در تمامی دنیا همان اصول و عناصری است که در تمامی مفاهیم ادیان الهی آمده است. به این ترتیب کار برای معرفی سبک و شیوه خاصی از تئاتر به عنوان تئاتر دینی دشوار می‌شود. چرا که اگر تئاتر دینی را جزئی از دین بدانیم، هر آنچه در مفاهیم دینی قرار دارد می‌تواند به تئاتر تبدیل و برای آن ژانری متفاوت بسازد.
نهی دروغ‌گویی و ریاکاری همراه با امر به نیک‌گویی و مهربانی بدون بیان نامی از اشخاص دینی و مذهبی در اجرای یک تئاتر می‌تواند مضمون آن را دینی کند. همچنین پرداخت به زندگی شخصیت‌های دینی همانند انبیا و ائمه اطهار هم یک تئاتر دینی محسوب می‌شود. این گستردگی و ظرفیت بالای تئاتر در بیان ارزشهای والای انسانی که در هر دین الهی یافت می‌شود کار را برای دسته‌بندی تئاتر به دینی و غیردینی دشوار می‌سازد.
*پس چگونه دینی بودن یک تئاتر را تشخیص دهیم؟
-شاید بهتر باشد به جای دینی از واژه دیگری استفاده کنیم که در محدوده بزرگ‌تر و کلی‌تری موضوع را بیان کند. به عنوان مثال می‌توان هنر نمایش را به دو دسته تئاتر و غیر تئاتر تقسیم کرد. تئاتر بر پایه اخلاق بنا نهاده شده است و این مقصد نهایی آن است. همان مقصدی که دین هم برای چهارچوب و ساختار کلی خود در نظر گرفته است.
* مردم چه جایگاهی در تعریف تئاتر دینی دارند؟
- نقش مردم در بیان ویژگی‌ها و مشخصات یک تئاتر بسیار مهم و اثرگذار است. چرا که مالکیت تئاتر به مردم تعلق دارد و آنها با افکار و خلق و خوی خود به آن جهت می‌بخشند. آنچه مردم عادی به عنوان یک تئاتر دینی می‌شناسند شاید رابطه مستقیمی با مفاهیم دینی نداشته باشد. زیرا عموم مردم دین را با وجود شخصیت‌های دینی شناخته‌اند و نمی‌توانند دین را بدون آن اشخاص تصور کنند. در نتیجه عموم مردم میان تئاترهای با مفاهیم ارزشهای اخلاقی بدون حضور شخصیت‌های دینی-مذهبی با تئاترهایی که در داستان خود مستقیما از چهره‌های دینی نام می‌برند و آنها را در روند داستان نمایش دخیل می‌کنند، فرق می‌گذارند.
* رابطه دین و باورهای مردمی را چقدر در این موضوع دخیل می‌دانید؟
-گاهی اوقات باور خود از دین را بیش از آن مطلبی که دین بیان می‌کند، ادامه می‌دهیم. این باور به جای دفاع از دین به دفاع از تفسیرهای شخصی ما از آن منجر می‌شود. پس از مسیر اصلی دین منحرف می‌شویم. آنچه مانع ورود تئاتر کمدی در موضوعات دینی می‌شود، دین نیست. بلکه دین‌باورانی که آن را برای خود شخصی و سلیقه‌ای کردند مانع از آن می‌شوند. حتی عده‌ای از دین به عنوان منافع شخصی بهره می‌برند و به همین دلیل هم با بسیاری از روشن‌گری‌ها و انعطاف‌ها در این موضوع مخالفت می‌کنند.
هیچ دینی برای غم‌آلود کردن آدمی از سوی خدا منتشر نشد و اهداف آن خشنودی و عاقبت‌بخیری مردم بوده و هست. پس چگونه می‌تواند خنده را حذف کند و یا با آن مخالف باشد.
*اجرای یک تئاتر کمدی به چه عناصری احتیاج دارد تا آن را کمدی بدانیم؟
- تئاتر کمدی نیز دارای مرز‌بندی‌های خاص و دسته‌بندی‌های ویژه به خودش است. هنگاهی که یک اندیشه طنز به‌وجود می‌آید، باید عمیق باشد. در حالی که متاسفانه برخی‌ها اینگونه تصور می‌کنند که به دلیل کمدی بودن قالب تئاتر خود، اجازه دارند تا هجو، هزل و تمام عناصر کمدی را به کار ببرند و با این شیوه همه چیز را به سخره بگیرند. ما به هیچ عنوان چنین نوع کمدی را در تئاتر نداریم. به کارگیری عناصر کمدی که به مسخره کردن ختم شود، فعالیتی ضد درام و ضد کمدی محسوب می‌شود.
کمدی سخیف هیچ جایگاهی در تئاتر کمدی دنیا ندارد. هر کسی می‌تواند تمامی مسائل هستی را با هجو، هزل و عدم رعایت اخلاق به سخره بگیرد. همچنین هر نمایشی می‌تواند با این کار خنده‌های بی‌دلیل و بی‌هدف را برای مخاطب فراهم سازد. اما هر نمایشی که موجب خندیدن مخاطب شود تئاتر کمدی نیست.
*راه درست استفاده از کمدی در یک تئاتر دینی چیست؟
- ممکن است در میان دیالوگ‌های یک تئاتر به فراخور موقعیت نمایشی آن با کنایه و تلمیح گوشه‌ای طنز را بیاوریم. یا در یک مقطعی کوتاه به بیان موضوعی خاص در قالب طنز بپردازیم. آن هم با مراقبت از شخصیت وجودی مجموعه‌ای از جامعه باید انجام شود. اما این مطلب به معنای مجوز مسخره کردن هیچ‌گونه موضوع، شخص و یا اندیشه اعتقادی جامعه نیست.
در دسته‌بندی‌های کمدی و طنز هنگامی که از تکنیک‌های پیش‌پا افتاده بهره می‌بریم، بی شک مجبور به مسخره کردن و هجو می‌شویم. طنز و کمدی چه در ادبیات شفاهی، چه در ادبیات کلاسیک و تئاترهای ایرانی به دلیل قابلیت‌های زبان قدرتمند فارسی همیشه حضور داشته است.
*آیا کمدی را قالبی مناسب برای بیان هر موضوعی می‌دانید؟
- دامنه گونه کمدی و نمایش‌های آن بسیار وسیع است. پس امکان دسته‌بندی درست این گونه وجود ندارد. اما اینکه کمدی به چه سمتی حرکت و از چه تکنیک‌هایی استفاده می‌کند، به نوع درک هنرمند و نیاز مخاطب مربوط می‌شود. در حالی که در ادای تمامی موضوعات و قالب‌های تئاتر می‌توانیم از کمدی بهره ببریم. مگر اینکه نوع موضوع مورد توجه در اجرای تئاتر، نه الزاما دینی، حتی موضوعات انسانی در مقوله کمدی جای نگیرد. این آزادی را درام‌نویس دارد تا هر نوع ویژگی درام را به کار گیرد.
گاهی ما در اجرای یک تئاتر به دلیل احترام به ساحتی که برای شخصیتی قائل هستیم، از رونمایی چهره و یا حضور فیزیکی او در صحنه خودداری می‌کنیم. همچنین گاهی اوقات ما تصور می‌کنیم که برخی از گونه‌های کمدی جزء گونه‌های دم‌دستی و عامیانه آن است، و اگر مورد استفاده برای یک تئاتر دینی قرار گیرد موجب بی‌احترامی می‌شود، در حالی که ادیان برای عامه مردم از سوی خدا برگزیده شدند. پیامر اسلام(ص)، چه پیش از رسیدن به مقام پیامبری و چه بعد از برگزیده شدن ایشان، میان همین مردم عامه زندگی می‌کرد. چرا میان دین و عموم مردم مرزی غیرقابل نفوذ می‌سازیم.
*و در پایان...
- ختم کلام این است که کمدی به شرط رعایت اصول درست آن در تئاتر همراه با موضوعات دینی فی‌نفسه هیچ مشکلی را ایجاد نخواهد کرد. هنرمندان تئاتر کشور آثار خوبی با مفاهیم دینی اجرا کردند که مضوع اصلی‌اش دینی اما با لحظاتی طنز همراه بوده است. این تفکر که الزاما تئاتر دینی باید غم‌انگیز، خشک و متکلف باشد غلط است. اما اگر می‌خواهیم در یک تئاتر با موضوع و مفاهیم دینی از کمدی هم بهره ببریم باید قالب کمدی در تئاتر را به خوبی بشناسیم.
* امین سلیمانی فارسانی