با سقوط حکومت پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی در بهمن سال 1357، شرایطی به وجود آمد که بسیاری از هنرمندان آثار بدیعی با موضوع انقلاب اسلامی به وجود آورند. در چنین شرایطی، هنرمندان بر اساس فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، کیان هنر انقلاب اسلامی را پی نهادند. در حقیقت، هنر انقلاب را بایستی یکی از دورههای درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ ایران به شمار آورد. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی، منطبق با مبادی نوین هنرهای معاصر پا به عرصه وجود نهادند تا بر اساس عناصر هنر ایرانی و فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، شاکله هنر انقلاب اسلامی را پی نهند.
هنر انقلاب از منظرهای مختلفی مثل؛ سیر تاریخی، ساختار بصری، عملکرد، مشخصات، شیوه اجرا و ... قابل بررسی هستند. در اینجا بیشتر به معرفی شاخصهها و مفاهیم هنر انقلاب اشاره میشود.
در طول تاریخ ایران، همیشه بین هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب ارتباط بسیار نزدیکی وجود داشته است. در حقیقت دین یکی از مهمترین عوامل شکلدهنده هنر؛ و هنر زبان، عمیقترین حکمتهای بشر و جلوهگاه زیباترین مفاهیم و نمودهای دینی بوده است. این نگاه معنوی همواره در طول تاریخ هنر ایران به صورتهای گوناگونی نمایان گردیده است. از آنجایی که ریشههای انقلاب اسلامی بر جهانبینی اسلامی استوار بود، ارتباط بین هنر و جهانبینی اسلامی بیش از هر زمان دیگر شکوفا و توسعه پیدا کرد. هنرمندان توانستند بسیاری از مفاهیم معنوی و حماسههای دفاع مقدس را با صورتی نمادین در قالب نقش و رنگ و کلام، مبتنی بر اصول زیباشناختی ارائه نمایند. در این راستا هنرمندان در خلق آثار خود، از این نکته (زیبایی و جذابیت) غافل نبودهاند. برای مثال؛ بیشتر هنرمندان هنرهای تجسمی به خصوص در حوزه طراحی پوستر، کوشیدهاند آثار خود را با الهام و اقتباس از نقشهای میراث کهن ایران که از ویژگیهایی چون زیبایی، تجرید، ایجاز، دخل و تصرف در اشکال طبیعی(دفرماسیون)، نمادگرایی و ... برخوردار بوده، طراحی کنند. هنرهای تصویری ایران منبع عظیمی از نقوشی است که در نهایت استادی و هنرمندی و با بیانی موجز و مفید طراحی شدهاند. ترسیم فنی تمام این نقوش و نوشتهها کاملاً با اصول امروز گرافیک منطبق است؛ زیرا که اصول فنی امروزی بر اساس تجربیات استادان گذشته ترتیب یافته است.
با مقایسه و بررسی هنرهای دوره انقلاب اسلامی، مشاهده میشود در بسیاری از موارد، عناصر و الگوهای کهن(سنتی) در آثار هنری این دوره حضور جدّی دارد. از طرفی هم با روشی گزینشی و با حفظ ویژگیهای هنری خویش، ضرورت توجه به هنر مدرن که در فرهنگ و هنر معاصر رسوخ کرده را نیز نادیده نگرفتهاند. در این آثار نه آن شیفتگی بیش از حدّ نسبت به میراث گذشته خود و نه هجومی متعصبانه به هنر مدرن دیده میشود. هنرمند با شناخته میراث هنری خویش، به هنر غرب از منظر فرهنگ و سنّت خود و در چارچوب میراث گذشته نگاه میکند. هنرمند با این گزینش سعی در بازسازی و به روز کردن میراث کهن خویش دارد. به عبارتی هنرمند، آموزهها هنری خود را منطبق بر ارزشها و سنّتهای کهن تعدیل میکند.
هنرمندان انقلاب اسلامی با انتخاب این روش، یک تجربه نو را در آثار خود آزمودند و جایگاه ویژهای را در هنرهای دوره معاصر به خود اختصاص دادند. این شیوه گاهی همچنان به عنوان یک روش، جهانیان را به فرهنگ و هویت خویش ارجاع میدهد. به طور مثال؛ حضور عناصر نگارگری در نقاشی و پوسترها شاهد این ادعا است. در بسیاری از این پوسترها، حضور نقش درخت سرو، هاله نوریِ نقوش تزئینی و ... همگی برگرفته از عناصر نقاشی ایرانی با مفهوم نمادین نویی منطبق با مبادی هنرهای تجسمی ارائه شدهاند. هرچند، این شیوه برای بسیاری از کارشناسان هنری؛ یعنی استفاده از عناصر هنر ایرانی در کنار شیوههای نوین روز غیرقابل اجتناب بود ولی استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر نگارگری در هنرهای تجسمی انقلاب اسلامی شاهد این ادعا است.
در حقیقت یکی از مهمترین عوامل شکلدهنده هنر ایران در طول دورههای مختلف، حضور عناصر نمادینی است که ریشه در سنّت و آداب معنوی دارد. حضور این شاخصهها ـ با قوّت و ضعف ـ همچنان تا به امروز در آثار هنری ادامه داشته است. با نگاهی به آثار هنری دوره فوق درمییابیم که ارزشهای معنوی و نمادگرایی از جایگاه والایی برخوردار است. هنرمندان انقلاب با لطافت معنوی، هنر قبل از انقلاب را به سوی هنری با هویت ایرانی سوق دادند.
از نگاهی دیگر، هنرمندان بسیار مشتاق بوده و هستند تا آثار خود را در قالب طرح و فرمهای زیبایی ارائه دهند و جهانیان را به فرهنگ و هویت ایرانی خویش ارجاع دهند. زیبایی آثارشان ـ مثل قالی ایرانی ـ برای همه اقوام لذتبخش و متحیرکننده میباشد. در گذشته هم بیشتر آثار هنری ایرانی دارای فضاسازیهای زیبای تزئینی هستند. این هنرمندان معتقد بودند همواره ارزشها و مفاهیم نمادین آثارشان حتی اگر زمانی هم برای مخاطبین خود پیامی را اعاده نکنند از راه تزئین بر جای میمانند و ارزشهای ویژه خود را حفظ میکنند. زیرا همواره امکان احیای رمزها وجود دارد تا معنای گمشده آنها را دوباره اعاده کنند و آنها را با تمام و کمال به فضیلت اصلیشان بازگرداند.
بنابراین، علاوه بر بیان نمادین و استفاده از استعارههای بصری برای مفاهیم معنوی انقلاب اسلامی، مهمترین ویژگی دیگر استفاده و در خدمت قرار دادن عناصر تزئینی هنرهای ایرانی در قالبی نو و برداشتی مدرن به ویژه در هنرهای تجسمی است.
در پایان یادآوری میشود هنر انقلاب اسلامی را بایستی یکی از دورههای درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ انقلاب اسلامی ایران دانست. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی و منطبق با شرایط و امکانات روز، پا به عرصه وجود نهادند.
رخداد مهم در هنر انقلاب اسلامی، استفاده و به کار گرفتن عناصر هنر ایرانی و برداشتی گزینشی از هنر مدرن برای بیان تصویری مفاهیم انقلاب اسلامی بود. در حقیقت دوران سیسال انقلاب اسلامی دورانی پربار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر بود. هنرمندان انقلاب اسلامی با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از ارزشها و حماسههای انقلاب اسلامی را در قالب آثار هنری ارائه نمایند. وقوع انقلاب اسلامی نقش بهسزایی در شکلگیری، گسترش و تداوم روشی نوین در همه حوزههای هنری ایفا کرد که در آینده نه چندان دور، اوج شکوفایی و بلوغ هنر اسلامی ایران را در پی خواهد داشت.