سرمنشاء شکل‌گیری شهرهای اسلامی مکانی مذهبی مانند بقعه متبرکه و یا در بیشتر موارد مسجد به عنوان خانه خدا و محل تجمع مسلمانان برای برگزاری مراسم مذهبی بوده است. با گردهم‌آیی مسلمانان در مکانی ویژه به نام مسجد، آن مکان علاوه بر کاربری عبادی، عملکردهای دیگری را نیز به خود اختصاص داده؛ عملکردهایی که در دین اسلام به عنوان اعمالی پراهمیت، نقشی متفاوت را در کنار مسائل مذهبی ایفا می‌کنند. عملکردهایی چون بحث و وعظ که ابتدا در اطراف هر ستون از شبستان مسجد محفلی ایجاد می‌کرد، با گذشت زمان به ایوان‌ها و رواق‌های مساجد کشیده شد و در نهایت فضای مجزایی را به نام مدرسه به خود اختصاص داد که با اقتباس از همان الگوی فضایی مسجد به عنوان الگویی پاسخگو، عملکردی دیگرگونه را با تداعی همان فضای عبادی در شهر اسلامی پایه‌ریزی کرد.