تأثیر سبک طنزنویسی دهخدا بر سبک کیومرث صابری، قسمت اول

چکیده

دهخدا یکی از نامدارن عرصه طنز ایران است. وی بعد از مشروطه سبک جدیدی از طنزنویسی را در ایران پایه­‌ریزی کرد. بی‌­تردید طنزهای سیاسی دهخدا الگوی بسیاری از طنزنویسان سیاسی دوره­‌های بعد بود. بین دو گروه از صاحب­‌نظران طنز معاصر اختلاف است که آیا کیومرث صابری در سبک طنزنویسی­‌اش از دهخدا متأثر است یا نه؟ در این مقاله تلاش کردیم تا با مقایسه دو ستون طنز «چرند و پرند» و «دو کلمه حرف حساب» به این سؤال جواب بدهیم. در انتها به این نتیجه رسیدیم که سبک صابری و دهخدا از جهاتی چون زبانی(استفاده از زبانی ساده و سرشار از اصطلاحات، کنایه و مثل­‌های مردم، کاربرد لغات کلیشه‌­ای عربی و تمسخر عر‌بی‌­نویسی افراطی)، ساختاری(روایتی)، شگردهای طنزآفرین(نامه‌­نویسی، تجاهل العارف، حاشیه ‌­روی، بازی با امثال و ...) و محتوایی بسیار شبیه یکدیگر است؛ البته تفاوت‌هایی به خصوص از نظر لحن طنز (لحن غالب دهخدا در طنزهایش لحنی صریح، قاطع و نیش­دار و لحن غالب صابری لحنی آرام و کم­‌تنش است) دیده می­‌شود.

واژگان کلیدی:  سبک – طنز – طنزسیاسی – دهخدا - کیومرث صابری.

1. مقدمه

وقتی می­‌گوییم نویسنده­‌ای از نویسنده دیگر تأثیر پذیرفته است، منظورمان از «تأثیر» چیست؟ تأثیر در «برداشت مرسوم و معنی جاری آن بر منطق علّی استوار است؛ یعنی اثر(کمّی یا کیفی) عامل و عملی را بر چیزی یا موجودی بیان می­‌کند.»(فولادوند، 1384: 93) برای مفهوم «تأثیر ادبی» جنبه­‌های مختلفی می­‌توان در نظر گرفت:

1. نویسنده‌­ای از داشته‌­های ذهن دیگران در اثرش استفاده می­‌کند؛ ولی سبک نوشتاری خودش را حفظ می­‌کند.
2. نویسنده­‌ای از سبک نوشتاری نویسنده دیگر سود می­‌جوید؛ ولی ایده و فکر خود را بیان می­‌کند.
3. نویسنده­‌ای با خواندن اثری اندیشه­‌اش متحول و متغیر شده و چیزهای جدیدی خلق می‌کند و یا حداقل متوجه می‌­شود می‌­تواند در کدام زمینه دست به نوآوری بزند. در حقیقت «اصولاً نویسنده، خود را به افکار و متونی «وصل» می­‌کند که سازگار، جذاب و نیروزا باشد.» (فولادوند،1384: 94) می­‌توان به این سخن غنیمی هلال استاد ادبیات تطبیقی استناد کرد که «گاهی تأثیر نویسنده از ناحیه «تیپ فکری» و گونه‌­های ادبی و یا از باب سبک نگارش اوست که در این حالت بعد «فردیت» محو می­‌شود و به جای آن تیپ اندیشه­‌های او جایگزین می­‌گردد.»(غنیمی هلال، 1390: 438)

1-1. بیان مسئله

همچنان که گفتیم هیچ اثر ادبی در خلأ شکل نمی‌­گیرد و اغلب نویسنده­‌ها چه مستقیم چه غیر مستقیم از چندین نفر متأثر هستند.کیومرث صابری که به عنوان پدر طنز سیاسی بعد از انقلاب شناخته می­‌شود نیز در شیوه طنزنویسی‌اش از چندین نفر متأثر است. زرویی نصرآباد معتقد است وی در سبک نگارش متأثر از دهخدا و صادق هدایت و در شخصیت‌­پردازی متأثر از سروانتس در کتاب دن کیشوت است. (زرویی، 1384: 114)

صابری می­‌گوید:

چرند و پرند که به صورت جیبی منتشر کرده بودند، جزو اولین کتاب­هایی بود که در جوانی خواندم و قبل از اینکه طنزنویسی را شروع کنم و یا کسی به من بگوید تو طنزنویس هستی، با دهخدا آشنا شدم. دهخدا یک چیزی را به من یاد داد و آن این است که بدون مطالعه نمی­‌شود طنزنویس شد. (صابری، الف،212:1372-214)

 صابری در جای دیگری می­‌گوید:

 «من به طور مشخص از میان معاصران هنوز هم چرند و پرند دهخدا را می­‌خوانم. احساس می­کنم این کتاب یک اثر آکادمیک طنز است که هیچ وقت طنزش کهنه نمی­‌شود یا مثلاً آن ساختار زبانی خاصش که با یک شگرد بسیار هنرمندانه حرف می­‌زند و کشف را به منِ خواننده واگذار می­‌کند.» (سلیمانی، 1391: 444)

رویا صدر در این مورد می­‌گوید:

«صابری همیشه به کسانی که با او در گل‌­آقا کار می­‌کردند، می­‌گفت آن قدر چرند و پرند را بخوانید که از حفظ شوید. صابری معتقد بود که بعد از دهخدا هیچ کس نتوانست در طنزنویسی از او فراتر برود و کاری بالاتر از کار دهخدا ارائه دهد.» (موحد، 1391: 7)

با آن‌که از بسیاری جهات دهخدا و صابری را می­‌توان باهم مقایسه کرد ولی صاحب­‌نظرانی چون منوچهر احترامی و سید علی موسوی گرمارودی این مقایسه و تأثیرپذیری را نمی­‌پذیرند و معتقدند «صابری را با وجود شباهت­هایش به دهخدا، نباید با او مقایسه کرد؛ چون شیوه نگرش و نگارش و تحلیل صابری نسبت به مسائل و موضوعات پیرامونش، مانند هر طنزنویس مستقل دیگری، یگانه است.» (احترامی،33:1385) و «شاید حق این باشد که بگوییم منابع تأثیرگذار بر روی صابری و دهخدا، هر دو یکی بوده است. از این قرار جزالت و فخامت طنز صابری نه متأثر از دهخدا بلکه از ادبیات کلاسیک فارسی است.»(احترامی،33:1385)

 البته این نظر کاملا صحیح است وقتی طنزهای این دو طنزنویس را می­‌خوانیم اولین چیزی که به ذهن متبادر می‌­شود آشنایی عمیق این دو طنزنویس و مطالعات فراوان آن دو در ادبیات فارسی است. ولی باید در نظر داشته باشیم که ما در مورد شباهت­های صابری با دهخدا از لفظ «تأثیر» استفاده می­‌کنیم نه از «تقلید» و  با توجه به مفهوم تأثیر ادبی که در آغاز بدان اشاره کردیم، صابری قطعاً به متن چرند و پرند به عنوان متنی جذاب و نیروزا وصل بود. البته تفاوت­‌هایی بسیاری نیز در کارشان است که سبب تمایز سبک این دو طنزپرداز می‌­شود. در این مقاله می­‌کوشیم ابعاد مختلف تأثیر «چرند و پرند» دهخدا را بر «دوکلمه حرف حساب» صابری، نشان دهیم.

2-1. پیشینه تحقیق

در مورد سبک طنزنویسی دهخدا تحقیقات فراوانی انجام شده است و کتابی در مورد طنز فارسی نیست که اشاره‌­ای به دهخدا و چرند و پرند نکرده باشد. از این میان می­توان به کتاب­های بازخوانی چرند و پرند نوشته ولی‌­الله درودیان، دخوی نابغه(گزیده مقاله­ها درباره علامه دهخدا)؛ دهخدا مرغ سحر در شب تار (گزیده مقاله­‌ها درباره علامه دهخدا) به کوشش ولی­‌الله درودیان، معرفی و شناخت دهخدا به کوشش شهناز مرادی کوچی و فتح‌­الله اسماعیلی گلهرانی و صوراسرافیل و علی­‌اکبر دهخدا: یک بررسی تاریخی و ادبی نوشته کامیار عابدی اشاره کرد. در مورد سبک طنز کیومرث صابری نیز پراکنده کارهایی صورت گرفته است که از آن میان به مقالات زیر می­‌توان اشاره کرد. : «مقدمه­ای برسبک شناسی دو کلمه حرف حساب» ابوالفضل زرویی نصرآباد؛ «مدار واژه­های دو کلمه حرف حساب» محمد رفیع ضیایی؛ «سبک کنایی دو کلمه حرف حساب کیومرث صابری» نعمت‌­الله ایران­‌زاده و نجمه زارع بنادکوکی. در این زمینه کتاب مستقلی به چشم نمی­‌خورد و تنها ابراهیم نبوی در کتاب کاوشی در طنز ایران و رؤیا صدر در کتاب  برداشت آخر نگاهی به طنز امروز(گزیده‌­ای از آثار طنزپردازان ایران) بعد از معرفی صابری مختصری در مورد سبک آثار او می­‌نویسند. البته ناگفته نماند که مؤسسة گل­‌آقا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هرکدام زندگی­نامه‌­ای از کیومرث صابری چاپ کرده­‌اند؛ ولی در این کتاب­‌ها مطلب کمی در مورد سبک طنزهای کیومرث صابری به چشم می­‌خورد.

3-1. ضرورت و اهمیت تحقیق

طنزنویسان انتقادات پوشیده خود را در طنزهایشان مطرح می­‌کنند و بر مسئولان جامعه و مردم به خصوص نخبگان تأثیر می­‌گذارند. آثار طنز همچون دیگر آثار هنری در خلأ شکل نمی­‌گیرد و طنزنویسان از هم­دیگر تأثیر گرفته و بر یک­دیگر تأثیر می­‌گذارند. بررسی این تأثیر و تأثرها موضوعی است که کمتر بدان پرداخته شده است. دهخدا از تأثیرگذارترین طنزنویسان معاصر است. ابتکار دهخدا در دوره خود استفاده از نثر طنزآمیز سیاسی بود که یکی از جنبه‌­های نفوذ و تأثیر او در دوره­‌های بعد به شمار می‌­رود. همچنین کیومرث صابری نیز از طنزنویسان بنام بعد از انقلاب اسلامی است که از شیوه دهخدا تأثیر می­‌پذیرد و با خلاقیتی که از خود نشان می­‌دهد سبک ویژه خود را ابداع می­‌کند و بر طنزنویسان بعد از خود تأثیر می‌­گذارد. بررسی دقیق ابعاد تأثیر دهخدا بر صابری می­‌تواند به شناخت بهتر سبک کیومرث صابری کمک کند و جای خالی تحقیق در این قسمت از تاریخ ادبیات کشورمان را پر کند و ما را بیشتر در جهت شناخت سیر تطور طنز در ایران یاری دهد.

2. بحث

در سال ­1286ش. و کمی بعد از استقرار مشروطیت روزنامه «صوراسرافیل» با ستون«چرند و پرند» که به قلم میرزا علی‌­اکبرخان قزوینی نوشته می‌­شد شهرت بسزایی به دست آورد این روزنامه را میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی در سال 1325 هـ . ق منتشر می­‌کردند. میرزا جهانگیر خان بعد از  به توپ بسته شدن مجلس به فرمان محمد­علی شاه، در باغ شاه کشته شد و دهخدا و میرزا قاسم خان به اروپا رفتند و روزنامه تعطیل شد. با وجود این دهخدا چند شمارة دیگر از صوراسرافیل را در سوئیس منتشر کرد که به نظر محققان به پای ستون­‌های منتشر شده در ایران نمی­‌رسد. دهخدا جمعاً سی و پنج چرند و پرند نوشته است. وی می­‌کوشد مسائلی را که عموم مردم با آن درگیرند مطرح و بسیاری از مسائل را ریشه‌­یابی ­کند برخی از مسائلی که او مطرح می­‌کند از این قبیل­‌اند: استبداد حاکم بر جامعه، جهل، نادانی و بی‌­سوادی عموم مردم، سنت­‌های ناپسند و باورهای نادرست جامعه، اختلاف طبقاتی،اعتیاد، وضعیت نامناسب بهداشت مردم و مرگ و میر ناشی از آن و ... چرند و پرندهای دهخدا با زبانی ساده و طنز­آمیز انعکاس وضعیت جامعه بعد از مشروطه است.

شیوه‌ای که دهخدا در چرند و پرندهایش پی می­‌افکند بر طنزنویسان بعد از او بسیار تأثیر می­‌گذارد. نبوی در مورد تأثیر دهخدا بر طنزنویسان بعد از خودش می­‌گوید:

«دهخدا از نثری خوش آهنگ، جمله­‌هایی کوتاه و گویا، نقل دیالوگ در جریان متن، رفت و آمد سریع از نثر گزارشی به حالت داستانی و بازگشت از آن و استفاده از ضرباهنگی پر تحرک در گزارش برخوردار بود. کار دهخدا چندان قدرتمند بود که تقریباً تمام نویسندگان طنز روزنامه‌­ای پس از او کار دهخدا را در نوشتن دنبال کردند.» (نبوی، 1384: 182)

همچنین عمران صلاحی معتقد است شیوه طنزنویسی دهخدا بر طنزنویسانی چون صادق هدایت و مسعود فرزاد در وغ­وغ ساهاب، ایرج پزشکزاد در آسمون ریسمون، رضا گنجه­‌ای در بابا شمل، بر نویسندگان توفیق و شخصیت‌­های مجله توفیق و کیومرث صابری در دو کلمه حرف حساب تأثیر گذاشته است. (صلاحی، 1382: 254)

کیومرث صابری تقریباً هفتاد و هفت سال بعد از دهخدا در ابتدای انقلابی دیگر شروع به طنزنویسی می­‌کند. وی در سال 1320 در صومعه‌­سرای گیلان متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در فومن به پایان رساند. در سال 1340 بعد از اخذ دیپلم ادبی در رشته­ علوم سیاسی دانشگاه تهران پذیرفته شد و در همان دوران اولین شعر طنز خود را در مجله توفیق به چاپ رساند. بعد از مدتی به تهران مهاجرت کرد و همکار ثابت مجله توفیق شد. در همان سال‌ها با محمد علی رجایی در «هنرستان صنعتی کارآموز» آشنا شد که این آشنایی به دوستی و همکاری در سال­های بعد می­‌انجامد. در سال 1357 مؤفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد در رشته ادبیات تطبیقی ­شد. بعد از انقلاب اسلامی نخست، مشاور فرهنگی رئیس­‌جمهور شهید رجایی و پس از آن مشاور فرهنگی رئیس­‌جمهور آیت الله خامنه­‌ای ­شد. صابری در سال 1362 از مشاغل رسمی کناره‌­گیری می­‌کند و سال بعد ستون طنزی را پایه­‌گذاری می­‌کند که یکی از محبوب‌ترین ستون­‌های طنز بعد از انقلاب اسلامی می‌­شود. در سال 1369 هفته­‌نامة گل‌­آقا را منتشر می­‌کند که عنوان پرفروش­‌ترین مجله طنز بعد از انقلاب را داشت. سال بعد ماهنامه و سالنامه گل‌­آقا را نیز منتشر می­‌کند. در سال 1378 هفته‌­نامه «بچه­‌ها... گل­‌آقا» را نیز منتشر می­‌کند و  «مؤسسة گل‌­آقا» را به­ عنوان «خانه طنز ایران» اعلام می‌­کند. در سال 1381 انتشار هفته نامه گل‌­آقا از سوی خود صابری بدون ذکر هیچ دلیلی متوقف شد. کیومرث صابری فومنی دو سال بعد یعنی سال 1383 در روز 12 اردیبهشت درگذشت.

ادامه دارد ...

منابع

آرین‌­پور، یحیی، (1382)، «صوراسرافیل و دهخدا»، ، مرغ سحر در شب تار: گزیده مقاله­‌ها درباره علامه علی‌­اکبر دهخدا، به کوشش ولی­‌الله درودیان، تهران: نشر اختران.

احترامی، منوچهر (1384)، «گل‌­آقا مردی برای همیشه». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش73، صص 30-33.

احمدی، طاهره (1391)، «مقایسه و تحلیل ساختار روزنامه­‌های ملانصرالدین و صوراسرافیل»، زبان و ادبیات فارسی: نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، س 65، ش 225، صص 1-18.

امینی، اسماعیل (1388)، «دو کلمه حرف حساب اما نه با شتاب». سایت گل‌­آقا.

http://www.golagha.ir/weblogs/library/?ty

ایران­‌زاده، نعمت‌­الله و نجمه زارع بنادکوکی،(1393)، «سبک کنایی "دو کلمه حرف حساب" کیومرث صابری»، ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س 4، ش 1، صص 19-36.

پاینده، ابوالقاسم (1378)، «دهخدای طنزنویس»، دخوی نابغه: گزیده مقاله­‌ها درباره علامه علی‌­اکبر دهخدا. به کوشش ولی­‌الله درودیان. تهران: گل‌­آقا.

جبارلوی شبستری، بهرام و نازیلا نوزاد دیزجی، (1389)، مطبوعات و روزنامه­‌نگاری در دوران انقلاب مشروطه و اثر آن بر شیوه­ نگارش، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش 277-278، صص 256-261.

دهخدا، علی­‌اکبر (1391)، چرند و پرند، به کوشش ولی‌­الله درودیان، تهران: نیلوفر.

ذوالفقاری، حسن (1384)، «یاد یاران- کیومرث صابری فومنی(گل­‌آقا)». آموزش زبان و ادب فارسی، ش 73، صص 18-25.

زرویی، ابوالفضل(1384)، «مقدمه‌­ای بر سبک‌­شناسی دو کلمه حرف حساب». یادنامه کیومرث صابری، سید عبدالکریم موسوی، دفتر طنز حوزه­ هنری با همکاری مؤسسه گل‌­آقا و جشنواره­ مطبوعات.

زرین­‌کوب، حمید (1378)، «طلیعه زبان داستان در ادبیات معاصر»، دخوی نابغه (گزیده مقاله­‌ها درباره علامه علی‌­اکبر دهخدا)، به کوشش ولی­‌الله درودیان، تهران: گل­‌آقا.

سلیمانی، محسن، (1391)، اسرار و ابزار طنزنویسی، تهران: انتشارات سوره مهر.

صابری، کیومرث (1369، 1373، 1374، 1377)، گزیده دو کلمه حرف حساب. ج 1، تهران: سروش، ج 2، 3، 4، تهران: موسسه گل‌­آقا.

ــــــــــــــــ (1372الف)، «گفتگو با کیومرث صابری». مصاحبه­‌گر مریم حیدری. ماهنامه­ فرهنگی و هنری کلک،ش 45-46، صص 209-255.

ــــــــــــــــ (1372ب)، «ما طنز را با عشق،صمیمیت و...می‌­نویسیم!». مصاحبه­‌گر خبرنگار تهران تایمز. سالنامه گل‌­آقا.

صدر، رؤیا، (1384)، «زن در طنز دهخدا و صابری»، یادنامه کیومرث صابری، به کوشش سید عبدالکریم موسوی، تهران: دفتر طنز حوزه هنری با همکاری موسسه گل‌­آقا و جشنواره­ مطبوعات.

صلاحی، عمران، (1382)، خنده‌­سازان و خنده‌­پردازان، تهران: علم.

صلاحی، عمران، (1384)، «گفتگو با عمران صلاحی: طنز از دهخدا تا هنوز دهخدا»، مصاحبه کننده هوشنگ هوشیار، آزما، ش 36، صص 21-25.

صمدی، عذرا (1385)، «تحلیل طنز عبید زاکانی و دهخدا». راهنما دکتر معصومه موسایی، کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی.

عابدی، کامیار.(1379)، صوراسرافیل و علی اکبر دهخدا: یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران: نشر کتاب نادر.

عنایت، محمود (1378)، «دهخدا و طنزسیاسی».دخوی نابغه: گزیده مقاله­‌ها درباره علامه علی‌­اکبر دهخدا. به کوشش ولی­‌الله درودیان. تهران: گل‌­آقا.

غنیمی هلال، محمد، (1390)، ادبیات تطبیقی، تاریخ و تحول اثرپذیری و اثرگذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمه، تحشیه و تعلیق سید مرتضی آیت­‌الله‌­زاده شیرازی، تهران: امیرکبیر.

فولادوند، حامد،(1384) «در باب تأثیر و تأثیرپذیری»، مجموعه مقالات در شناخت نیچه، تهران: کتاب نادر.

کردی، رسول.(1388)، «تحلیل سبکی چرند و پرند»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره 23، ش 1، صص34-36.

گودرزی، طاهره (1388)، «طنزپردازی مظفرالنواب و علی­‌اکبر دهخدا». فصلنامه علمی-پژوهشی ادبیات تطبیقی. س2،ش8، صص 159-174.

موحد، ضیاء (1391)، «طنز دهخدا تاریخ مصرف ندارد»، روزنامه شرق، س 10، ش 1659، ص 7.

نبوی، سید ابراهیم.(1384)،کاوشی در طنز ایران. ج1. تهران: جامعه‌­­ایرانیان، چاپ سوم.