مساجدی از دل سنت‌ها
مسجد جامع کرمان
مسجد جامع یا مسجد مظفری کرمان بر اساس کتیبه آن، روز چهارشنبه هفتم شوال سال 750 هجری قمری، به دستور امیر مبارزالدین محمد مظفر و استادی حاج محمد یزدی آغاز گردیده و در اواخر سال 755 به پایان رسیده است.
مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع، مناره، صحن، ایوان، محراب و شبستان است. در پیشگاه مسجد، جلوخانی وجود دارد که بیشتر ساختمان های وابسته به مسجد – ازجمله وضوخانه و آبریزگاه – در این قسمت تعبیه شده‌اند. سردر بزرگ و بلند، با کاشی‌کاری بسیار جالب آن، شباهت زیادی به مسجد جامع یزد دارد. دو مناره بلند و زیبای اطراف سردر، با کاشی‌کاری سبز و زیبا تزیین‌شده و در مسجد، چوبی و نقره کوب است. طرف دری که از خیابان مظفری وارد مسجد می‌شوند، سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آیینه شهرت دارد.
این مسجد، از یک صحن و چهار ایوان تشکیل شده که رواق‌هایی در اطراف صحن، ایوان‌ها را به هم متصل کرده است. شبستان مسجد که در ایام زمستان از آن استفاده می‌شود، در شمال صحن بنا گردیده است. مسجد جامع کرمان، فاقد گنبدخانه است و ایوان ضلع غربی با ارتفاع بلندتر از رواق ها که با کاشی‌کاری بسیار جالب معرق تزیین‌شده، جای گنبدخانه را گرفته است. در این ایوان، محراب بسیار عالی و زیبایی وجود دارد که حاشیه بالای آن، از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و در نهایت خوش خطی منقوش و حجاری شده و در انتهای خطوط قرآنی چنین رقم زده شده است: «عمل خواجه تمنکین ... معمار اصفهانی».
شبستان که سقف هلالی آن بر پایه جرزهای قطور استوار است، در شمال صحن مسجد بنا شده و در ایام زمستان از آن استفاده می‌شود. بانی این شبستان را مرحوم حاج سید جواد – امام جمعه کرمان – می‌دانند. در بعضی قسمت‌های محراب، ایوان و شبستان، کاشی‌های چینی بسیار که آیات قرآن بر آنها منقوش است، جلب توجه می‌کند. محراب و سردر جنوب غربی این مسجد، در زمان شاه عباس دوم توسط شاهرخ نامی مرمت شده و در سال 1176 هجری، محمدتقی خان که در زمان کریم خان زند در کرمان مقامی داشته، مناره ها و گلدسته ها و بعضی قسمت‌های تخریب شده مسجد را تعمیر کرده است.
ایوان و سر در مسجد جامع کبیر کرمان در زمان حمله آغا محمد خان قاجار به‌شدت تخریب شده است؛ ولی بین سال‌های 1310 تا 1320 توسط اداره باستان شناسی و همت مرحوم جواد صهبایی کرمانی، سردر و ایوان آن مرمت و اصلاح شده و پس از آن نیز به مرور بر زیبایی و وسعت و استحکام آن افزوده شده است. محلی که مسجد در آن بنا شده، ابتدا بیرون شهر کرمان جای داشته و چون بر وسعت شهر افزوده شده، اکنون در وسط شهر قرارگرفته است.
مسجد گنجعلی خان
این بنا در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی خان کرمان واقع گردیده و بخشی از مجموعه گنجعلی خان است که حدود سال 1007 هـ . ق توسط گنجعلی خان – حاکم منصوب شاه عباس صفوی – ساخته شده و به نظر می‌رسد که نمازخانه کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه مجاور بوده است. بنای مسجد، کوچک و مشتمل بر شبستانی به ابعاد 5 * 25/5 متر و ایوان ورودی است. نمای ایوان، ساده است و بر روی پوشش آن، طرح‌هاییی هندسی بر روی گچ کشیده اند. کف ایوان سنگی است و بر بالای در چوبی آن، کتیبه‌ای سنگی با این عبارات نصب شده است:
«شکر که از دولت شاه عباس شاه آنکه جهان گشت ز عدلش بهشت
گنج علی خان شده در سبع و الف بانی این مسجد طاعت سرشت».
بعد از ورودی ایوان، راهرویی باریک و تاریک با پوشش کوتاه و بعد از آن، فضای گنبد دار شبستان قرارگرفته است. در این شبستان، به کمک دو ستون، بالکن یا رواقی در یک ضلع برپا داشته اند که از طریق پلکانی می‌توان بدان راه یافت. پوشش گنبدی بنا دارای 12 نورگیر است. در ضلع قبله مسجد، محرابی تعبیه و در میانه آن، لوح مرمرین بزرگی با نقش گلدان نصب کرده‌اند. تزیینات شبستان مشتمل بر نقاشی، گچ‌بری، مقرنس‌کاری و کاربندی است. این مسجد در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و امروزه تنها جهت بازدید علاقمندان مورد استفاده است.
مسجد ملک / امام خمینی (ره)
این بنا در جنوب شرقی و حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی کرمان واقع گردیده و بزرگترین و قدیمی‌ترین مسجد شهر است. بنای اولیه مسجد با توجه به آثار کتیبه مکشوفه و همچنین منابع تاریخی، در دوره سلجوقی و حدود سال‌های 476 تا 489 هـ . ق، به دستور ملک توران شاه بن ملک قاورد بن چغری بیگ – از حاکمان سلاجقه کرمان که شعبه ای از سلاجقه بزرگ بوده‌اند – ساخته شده است. در دوره‌های بعد، خاصه در دوره قاجاریه و دوره اخیر، تغییرات و الحاقات زیادی در این مسجد صورت گرفته؛ به‌طوری‌که بنا چهره ای جدید به خود گرفته و از آثار سلجوقی آن، بقایای اندکی بر جای مانده است.
بنای کنونی مسجد به ابعاد 91 * 101 متر مشتمل بر سردر ورودی، صحن وسیع، ایوان‌های چهارگانه و شبستان‌های متعدد است. مسجد دارای سه در ورودی در جهات مختلف است. به نظر می‌رسد که ورودی جنوب غربی در گذشته به عنوان ورودی اصلی بوده که اکنون ورودی شمالی چنین جایگاهی پیدا کرده است. سر در ورودی شمالی در دوره‌های متأخر و اخیراً تعمیر و تزیین‌شده و تغییراتی در آن ایجاد گشته است؛ ازجمله این تغییرات، جایگزین کردن سکوهای طرفین در و قراردادن در چوبی بزرگی مورخ 1413 هـ . ق به جای در کوچک قدیمی است. طاق ورودی سر در مقرنس‌کاری است و در پایین مقرنس نیز ترنجی برجسته کارکرده‌اند. بالای طاق و حاشیه آن دارای تزیینات گچ‌بری است. پس از ورودی، دالانی با سقف نسبتاً مرتفع و تزیینات آجرکاری معلقی قرار دارد. در بالای این دالان، هشت روزنه آجری تعبیه شده است. سر در ورودی شرقی مسجد که در پشت ایوان شرقی قرارگرفته، دارای تزیینات مقرنس گچی و دیوارهای ساده گچ اندود است.
صحن مسجد، وسیع و سنگفرش است.
بخش قدیمی و اصلی مسجد، ایوان غربی و فضای گنبد دار پشت سر آن است. این ایوان با توجه به آثار مکشوفه، از ابنیه دوره سلجوقی است که در دوره‌های بعد، خاصه در دوره قاجار و سال 1285 هـ . ق توسط مرتضی قلی خان – وکیل الملک – تعمیر گشته و پوشش آن تجدید شده است. در زلزله سال 1360 کرمان، بخش‌هایی از این ایوان آسیب دید که در جریان تعمیرات آن، پوشش‌های تزیینی دوره صفوی و دوره سلجوقی – که تلفیقی از آجر گچ و کتیبه‌های زیبایی به خط کوفی بود – کشف گردید. بر بدنه شمالی و جنوبی و همچنین پاکار طاق ایوان، کتیبه‌های قرآنی و تاریخی کشف گردیده که متن تاریخی آن – آنچه که به جای مانده است – چنین است: «المبارک علاء الدوله والدین تورانشاه» و «ابن قرا ارسلان معزالمعین امیرالمؤمنین». در بخش‌های دیگر ایوان، بقایای کاشی‌کاری و گچ‌بری‌هایی از دوره صفوی کشف گردید. دیگر تزیینات ایوان، مربوط به دوره قاجار و دوره اخیر است. کتیبه کاشی قرآنی ایوان، مورخ 1301 هـ . ق است.
در اطراف ایوان‌ها و اضلاع صحن، شبستان‌های متعددی ساخته شده که به شبستان امام حسن (ع)، آقا شیخ حسن فقیه، آقا سید علی، امام موسی بن جعفر (ع)، میرزا اسماعیل و دیلمقانی معروف گشته اند. مهمترین این شبستان ها، منسوب به امام حسن (ع) است که در جانب غربی صحن قرار دارد. پوشش طاق و گنبد این شبستان، بر روی جرزهای آجری قرارگرفته است. در یکی از غرفه های این شبستان، از زیر لایه های گچ، بقایای محرابی مربوط به دوره سلجوقی کشف شده است. بر پشت‌بام این شبستان که در اصل طبقه دوم شبستان بوده، چهار محراب گچ‌بری دیگر وجود داشته که بقایای سه محراب آن باقی است. این محراب ها که همزمان با محراب شبستان زیرین – مربوط به دوره سلجوقی – هستند، دارای طاق نماها، کتیبه‌های قرآنی، نقوش گیاهی، اسلیمی و هندسی هستند که در اصل رنگ‌آمیزی شده بوده‌اند. هر چهار محراب تقریباً به یک اندازه و به یک شیوه ساخته و گچ‌بری شده‌اند.
این بنا همچنان که اشاره گردید، در دوره اخیر به‌طور وسیعی تعمیر و بازسازی شده و به شماره 760 به ثبت تاریخی رسیده است.