نادار در قاب - پویا کریم

پرتره‌های مشهور نادار همواره حاکی از آن‌اند که تصویرِ پیش روی بیننده چند‌لایه است. بنیامین با نقل قولی از برتولت برشت نکته‌ی مشابهی را بیان می‌کند، «در دوربین‌های عکاسی قدیمی‌تر که به نور حساسیّت کم‌تری داشتند، تصویرهای چندلایه‌ای روی صفحه‌ی حساس به نور پدید می‌آمد، صفحه‌ای که برای زمان‌های نسبتاً طولانی نوردهی می‌شد» و «تصاویر زنده‌تر و یکدست‌تری» به وجود می‌آورد. در قیاس با آن، «دوربین‌های جدیدتر دیگر چهره‌ها را ترکیب نمی‌کنند ـ امّا مگر چهره‌ها باید ترکیب شوند؟ شاید شیوه‌ی دوربین‌های جدید بر مبنای تجزیه‌ی چهره‌هاست». به نظر می‌رسد این تجزیه کردن چهره‌ها ـ چهره‌های بسیاری که نادار از آن‌ها عکس گرفت ـ از انباشت لایه‌های چندگانه‌ی تصاویرِ کم‌وبیش لحظه‌ای نشأت می‌گیرد. چهره‌ی سوژه هرگز صرفاً یک چهره‌ی واحد نیست بلکه بایگانی و مجموعه‌ای از مناسبات صوری است که به شکل‌گیری این چهره و بدن خاص کمک کرده‌اند، مثلاً ژستی که می‌گیرد، لباس‌هایی که به تن کرده، قیافه‌ای که می‌گیرد، و چیزی که دوست دارد از آن تقلید کند. نادار مدعی‌ست که پرتره همواره می‌باید در خود عیناً چنین شبکه‌ای از مناسبات را داشته باشد، البته ممکن است نامرئی باقی بماند ولو این‌که نشانه‌هایش در سطح عکسْ رمزگذاری شده باشند. به بیان نادار، «عکاسی کشفی فوق‌العاده و حیرت‌انگیز است، علمی است که برترین خردها را می‌طلبد، هنری است که هوشمندترین جان‌ها را برمی‌انگیزد و هر کودنی می‌تواند از آن استفاده کند. نظریه‌ی عکاسی را در یک ساعت و تکنیک‌های اجرایی آن را در یک روز می‌توان فراگرفت. آن‌چه نمی‌توان آموخت… درکِ نور است، درکی هنری از تأثیر منابع مختلف و مرکّب نوری، کاربرد این یا آن تأثیر با توجّه به ویژگی‌های چهره‌ای که باید به عنوان هنرمند بازنمایی‌اش کنید. آن‌چه حتّی کم‌تر از این قابل یادگیری است؛ درکِ اخلاقیِ سوژه است (فهمِ عملی سوژه)، یا همان درایت و کاردانیِ آنی که رابطه‌ای میان شما و سوژه (مدل) برقرار می‌کند، به شما در ارزیابی او یاری می‌رساند، شما را بر مبنای شخصیّت او به سوی عادات و اندیشه‌هایش راهنمایی می‌کند و قادر می‌سازد که نه یک بازنمایی سطحی، پیش‌پاافتاده یا تصادفی؛ بلکه پرتره‌ای همدلانه خلق کنید که با حقیقت درونی سوژه‌ی شما شباهتی راست‌نما  و صادقانه داشته باشد». امّا نادار مدعی است که شباهتِ راست‌نما یا پرتره زمانی شکل می‌گیرد که عکاس قادر باشد آن‌چه را که قابل دیدن نیست، «چیزی که هرگز نوشته نشده» ولی با این‌حال رد و نشان‌هایی از خود باقی گذاشته است، رویِ چهره یا بدن سوژه بخواند. وقتی از شباهت راست‌نما (فهم اخلاقی سوژه) حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم؟ به گمان من، عکسی از ارنِستین لُفور  مصداقِ معنایِ مفهوم شباهت راست‌نما نزد نادار است (تصویر ۲۵). چهره و بدن ارنستین چه می‌گویند؟ چشم‌ها، لب‌ها، دست‌ها، حالت بدن و نحوه‌ی نشستنِ او با تُرشرویی می‌گویند: او همسر نادار است و تجلّی این جمله‌ی جهان‌شمول و آشنا که «نمی‌خواهم از من عکس گرفته شود». جمله‌ای آشنا از سوی کسی که تمایلی برای حضور در مقابل دوربین ندارد. امّا در آن حالتِ دست به سینه نشستن و مغرورانه روی برگرداندن از عکاس؛ مهری نهفته است. پرتره‌ی او زمانی گرفته شد که نادار یک عکاسِ تازه‌کار بود، پس از نامزدی او با ارنستین یا پس از عروسی‌شان. ارنستین لفور هجده سال داشت و نادار سی و چهار ساله بود. او دختری از اهالی طبقه‌ی متوسطِ نُرماندی بود، و نادار هنرمندی بوهمی اهل پاریس بود که با هنرمندان و نویسندگان و بازیگران رفت‌وآمد داشت. افکار ارنِستین در زمان گرفتن این پرتره هرچه باشد، ظاهراً رابطه‌ی آن‌ها کامیاب بوده است. چرا که هنگام مرگِ ارنستین، پنجاه و چهار سال از ازدواج آن‌ها گذشته بود.