توفیقِ توفیق

بررسی کارنامه هنری و مدیریتی حسن توفیق، به عنوان یک کاریکاتوریست و صاحب امتیاز روزنامه، حاوی نکات پنهان بسیاری است که شاید همواره در میان خلاقیت‌ها و نوآوری‌هایش مغفول مانده باشد. بدین جهت بد نیست برای روشن‌تر شدن دامنه فعالیت‌های گسترده‌اش، به اختصار به مرور برخی نکات بپردازیم.

برای حسن توفیق می‌توان سه دوره کاری را در نظر گرفت. دوره نخست کاری حسن توفیق در تحریریه در خلال سال های 1322-1332 است. اردیبهشت 1322، نخستین طرح جلدش که متاثر از کاریکاتوری از عصر قاجار در مطبوعه «کشکول» بود، با امضای «ح.توفیق» منتشر و در 18سالگی آرام آرام به جمع بزرگان هیئت تصویریه اضافه می شود.

در این دهه طرح جلدهای توفیق از تنوع بالایی برخوردار است و آثار کاریکاتوری متنوعی از داوری، تجارتچی، دولو، خطیبی، ماهر، یاسری، خرسندی، جاهد، معدنچی، میربابایی، محصص، نعمت اللهی، نیکزاد و سایرین روی جلد توفیق دیده می‌شود اما به فاصله اندکی از ورود حسن توفیق، محور اصلی کاریکاتورهای جلد، آثار حسن توفیق است. از خاطر نبریم که دوره دوم توفیق به مدیریت محمدعلی توفیق، از پیچیده‌ترین دوره‌های تاریخ مطبوعات فارسی به شمار می‌رود. از یک سو با آزادی مقطعی مطبوعات روبه‌رو هستیم و از دیگر سو توفیق بارها و بارها به محاق سانسور و توقیف می‌رود و گاه با اسامی متفاوتی همچون «یزدان»، «بهرام»، «زندگی»، «مستحکم»، «دنیای امروز» و حتی «بابا آدم» منتشر می‌شود.

طرح جلدهای حسن توفیق بر صفحه نخست این جراید، اصالت توفیقی بودن آنها را امروز تایید می‌کند. او در این دهه، با سردبیرانی همچون ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، محمدامین محمدی، حسین فرزام بهبودی و برادرش حسین توفیق همکاری موثری داشت. سرلوحه زیر نشانه نوشته مطبوعه در این دوره «بسی رنج بردم در این سال سی/ که بیرون کنم وارث دارسی!» است که نشان از خط مشی سیاسی و فکری تحریریه و تصویریه‌اش دارد.

از مرداد 1326، نشانه تصویری و پرچم حزب خران (دوره اول) را خلق می‌کند. در مواردی با اسم مستعار تصویری «عمل حسن سه عباسی» (ارجاعی به شوخی با فضای مینیاتورهای رضا عباسی) حتی با خودش مطایبه می‌کند. در تحریریه نیز با اسامی متنوع «میرزا قشم شم»، «شرمسار» و «خشن» متن طنز و فکاهی می‌نویسد. هوشمندانه کاراکتر «ملت» را خیلی زودتر از شخصیت «کاکاتوفیق» به مخاطبان معرفی می‌کند و حضورش را در اکثر جلدهای توفیق در این دوره نشان می‌دهد. با کشیدن کاریکاتورهای اصلی در تولید اولین کتاب جیبی توفیق (فروردین 1329) مشارکت مستقیم دارد. برگزاری اولین دوره کلاس‌های آموزشی کاریکاتور در ایران و سازماندهی کردن تیم کاریکاتور توفیق از دیگر خلاقیت‌های اوست.

از اوایل دهه 30، نمونه آگهی‌های کلاس تعلیم کاریکاتورش به طور مرتب در توفیق و سایر نشریات منتشر و به مرور با جذب و آموزش نیروهای جوان و مستعد، سبب تضمین شکوفایی آتلیه کاریکاتور توفیق در دوره سوم شد. همکاری‌اش با سایر نشریات طنز، از جمله مجله «ماه» (به امتیاز اسداله شهریاری) نشان از پرکاری مضاعف او در این دوره دارد. دوره دوم کاری حسن توفیق، از اسفند 1336 لغایت تیر 1350، مقارن با صاحب امتیازی او و همکاری با برادرانش (حسین و عباس) در هدایت سُکان روزنامه و بازگشت اعتبار آن از «فکاهی» به «توفیق» با سرلوحه «توفیق روزنامه ای است ملی و مستقل که به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد بجز حزب خران» است. احیای دوباره حزب خران، آزادی بیان در اداره جلسات، تفکیک ساختمان تحریریه و چاپخانه (شاه آباد، باغ سپهسالار) از آتلیه تصویری (چهارراه استامبول)، ورود ده‌ها نویسنده و طراح جوان و خوش آتیه، برندسازی برای توفیق با خلق شخصیت‌های کاکاتوفیق، گشنیزخانم، ممولی، کُری و...، در کنار انتشار منظم ماهنامه، سالنامه، کتاب جیبی، آلبوم توفیق، توفیق هوایی (اشتراک خارج از ایران)، کارت پستال و لوازم جانبی (از جمله عینک مخصوص برای دیدن کاریکاتور سه بُعدی، ضمیمه بند تنبان در شماره ویژه اسفند 1338، صدور کارت حزب خران، تمبر کاکا و...) و برگزاری مسابقات کاریکاتور در طول سال و نیز نمونه تبلیغات کاریکاتوری که با ایده‌های او در این دوره منتشر می‌شود در عین مقبولیت عوام، مورد تشویق منتقدان و خواص نیز هست.

مکاتبات بسیاری از رجال عرصه فرهنگ، ادب، هنر، ورزش و علم شاهد این مدعا است. انتشار کمیک مصور دنباله‌دار قصه‌های کاکاتوفیق در توفیق، به مثابه داستان‌های پاورقی اولین بار در سال 1337 توسط او منتشر می‌شود. بسیاری از جلدهای این دوره، به خاطر پیش‌بینی‌های وقایع سیاسی روز به چاپ دوم و سوم رسیده‌است که به جرئت اکثرشان طرح‌های او هستند. حسن توفیق در این دوره کاری، از مطبوعه‌اش یک شهرفرنگ تمام عیار جهانی خلق می‌کند که به مجلاتی همچون پانچ (انگلستان)، مَد (آمریکا)، شارلی ابدو (فرانسه)، آق بابا (ترکیه) و... پهلو به پهلو می‌زند و به مراتب از آنها سَرتر است.

اما دوره سوم کاری حسن توفیق، از تیرماه 1350 به بعد آغاز می‌شود. دوره‌ای که روزنامه به شکلی ناجوانمردانه و خلاف قانون مطبوعات و با فشار حاکمیت توقیف می‌شود و توفیق که قلمش طرفداران بی‌شماری دارد، آن را بر زمین گذاشته و این بار با برداشتن خودنویس در مقام یک وکیل، با مکاتبات با سایر نشریات، درج آگهی و اعلان، تولید توفیق شفاهی و جمع آوری اسناد و مدارک مستدل و کم نظیر از شهربانی و وزارت اطلاعات، در پی اعاده حیثیت از جریده‌اش برمی‌آید. به اقرار شفاهی و مکتوب بسیاری از رجال عصر پهلوی، توفیق هرگز قلمش را نفروخت، بلکه بارها و بارها مچ توقیف کنندگانش را گرفت و رندانه و کنایه‌آمیز رسوایشان کرد. شراکت با حضرت ابوالفضل(ع) به جای امیرعباس نمونه‌ای از این موارد است. تاریخ مطبوعات معاصر ایران وجود این «گنجینه پژوهشی و خزانه تحقیق» یعنی «مطبوعه توفیق» را مدیون و مرهون خدمات شبانه روزی و مخلصانه این خاندان و بزرگ ایشان «حسن توفیق» است. عمر و سلامتش دراز باد.