طنز جراحی و هجو سلاخی است
به گزارش روابط عمومی دفتر طنز حوزه هنری صد و سی و هشتمین نشست دگرخند روز یکشنبه 6 مرداد 1398 در سالن اَوِستا حوزه‌ی هنری با موضوع بررسی جایگاه و کارکرد هجو در شوخ طبعی؛ با حضور سید مسعود شجاعی طباطبایی، عباس احمدی، حسین رضوی فرد، و با استقبال خوب علاقه‌مندان به ادبیات و طنز و با اجرای مهدی فرج اللهی برگزار شد.
در ابتدا، مسعود شجاعی طباطبایی گفت: من علاقمند به حوزه‌ی کاریکاتور بودم و اولین نمونه‌هایم را از سال 1359 با موضوع جنگ آغاز کردم. ابتدا، کاریکاتور معلم‌هایم را می‌کشیدم و بعد از انقلاب و جنگ، صدام سوژه‌ی اصلی کارهایم شد. روی دیوارهای اطراف فرودگاه مهرآباد کاریکاتور می‌کشیدم که خبرنگاران خارجی از آن استقبال کردند. سپس، وارد اطلاعات هفتگی شدم که تیراژی حدود هفتصد هزار تا هشتصد هزار نسخه داشت.
هنرمندی به نام آنی بال کراچی برای اولین بار در قرن 16، کشیدن کاریکاتور را از اطرافیانش آغاز کرد. موسینی نیز به لفظ کاریکاره (اغراق و بزرگنمایی) اشاره کرد که طرح‌های طنزآمیزی بود که جنبه‌ی شوخی داشت. سپس، در سال 1831 نشریه‌ای به نام لَ کاریکاتور توسط شارل فیلیپون منتشر شد. ضمنا، ریدیکول به معنای برشمردن عیب و پرده دری و بزرگنمایی زشتی‌ها است و ابتدا، شارل فیلیپون چهره‌ی لویی فیلیپ را شبیه گلابی می‌کشد و به همین خاطر زندانی می‌شود. گلابی در فرانسه به معنای انسان ابله هست. بعد از او، دومیه و بسیاری از کاریکاتوریست‌ها چهره‌ی لویی فیلیپ را شبیه گلابی کشیدند. بعدها، در سال 1974 نشریه‌ی MAD به عنوان نشریه‌ی کاریکاتور در آمریکا و همزمان با آن در هندوستان چاپ شد که به دلیل کشیدن کاریکاتور ترامپ تحت فشار قرار گرفت. با ریاست جمهوری ترامپ و به خاطر کاریکاتوری که آنتونیو آنتونیوس از ترامپ و نتانیاهو کشید صفحه‌ی کاریکاتور از نیویورک تایمز حذف گردید.
بعد از آن، مسعود شجاعی طباطبایی چند نمونه کاریکاتور هجوآمیز را به حاضران نشان داد و درباره آنها توضیحاتی را ارائه کرد.
در بخش بعدی، عباس احمدی در مورد هجو گفت: هجو به معنای دشنام دادن و نکوهیدن می‌باشد و از زمان اعراب اهل جاهلیت وجود داشته که به زبان فارسی نیز وارد شده‌است. هجو در تقابل با مدح هست و جنبه‌ی شخصی دارد و برخاسته از کینه و بدخواهی است و غیر عادی و غیرمنصفانه می‌باشد.
مرحوم کیومرث صابری معتقد بود که طنز جراحی و هجو سلاخی است زیرا طنز برای بهبود و هجو برای ضربه زدن است. سرودن هجو می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. برای مثال به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم:
آزردگی شخصی شاعر؛ مثل شعری که منسوب به فردوسی است و خطاب به سلطان محمود غزنوی سردوه شده‌است. «بسی رنج بردم در این سال سی ... »
مشاجرات قلمی شاعران با یکدیگر؛ مثل مشاجرات خاقانی و رشید الدین وطواط
ناامیدی از گرفتن صله؛ اشعار انوری، مکاتبات ایرج میرزا و ملک التجار
هجوگویی جزو سرشت شاعر بوده؛ دیوان خاکشیر، راغب اصفهانی
و یا اشعار میرزاده‌ی عشقی در زمان مشروطه و قاجار که هجوگویی در آن جنبه‌ی اجتماعی و سیاسی داشته‌است.
پس از آن، حسین رضوی فرد درباره‌ی هجو گفت: هر جا که ساختار زبان و کارکرد معمول آن به هم بریزد خنده ایجاد می‌گردد و مظاهری از طنز شکل گرفته‌است. البته، در مظاهر شوخ طبعی، امکان دارد، اشعار، بی‌معنی باشند ولی ایجاد شادی کنند که آنها را معنی اندر معنی می‌نامند مانند شعرهای هدایت الله رازی که اشعار بی‌معنی اش را به تقلید از خمسه‌ی نظامی سرود و از شاه عباس صله دریافت کرد ولی به خاطر سه بیت معنی‌دار، به دستور شاه، سه دندان او را کشیدند.
به طور کلی، تاریخ زمانی که شوخ طبعی در آن رایج بود حتما باید لحاظ شود. به طورکلی، هجو به دو صورت رکیک، «اخلاق الاشراف عبید زاکانی» و پوشیده، هجو خاقانی توسط ابوالعلای گنجوی پدر زن خاقانی است. در اشعار حافظ هم، طنزهای رندانه وجود دارد.
دکتر رضوی فرد در مورد اخلاق الاشراف عبید زاکانی گفت: عبید زاکانی هم دوره‌ی حافظ بود و به خاطر ستم شاهان، تصمیم گرفت که این کتاب را به تقلید از اوصاف الاشراف خواجه نصیر بنویسد. او کتابش را مانند طبقات جهنم به هفت بخش تقسیم کرد و از صنعت غافلگیری، سفسطه و ... در آن استفاده نمود و نقدی که او به وضعیت آن دوره داشت سبب ماندگاری کتابش شد.
در ادامه حسین رضوی فرد به چند نمونه از آثار عبید در این خصوص اشاره کرد.
سپس، فلورا تاجیک شعری را با موضوع ترامپ و تحریم با لهجه‌ی شیرازی برای مخاطبان خواند. فرهاد موحدی، شعری در هجو ملکه‌ی انگلیس خواند و پس از آن علی بهاری و متین کریمی؛ نثر و شعر طنزی را برای حاضران خواندند و حسن ختام این برنامه شعرخوانی دکتر عباس احمدی بود.
در این برنامه فرزین پور محبی، امین تویسرکانی، مهرداد حسین‌زاده، میثم کریمی، محمد مهدی معارفی، فرهاد موحدی و محمد رضا درخشان نیز حضور داشتند.
139 اُمین نشست دگرخند با موضوع شگردهای کمدی، چهارشنبه ششم شهریور ماه 1398 در سالن اوستا برگزار خواهد شد.
حضور در این برنامه برای عموم علاقه‌مندان به ادبیات رایگان و آزاد است.
یاسمن حسینی - دفتر طنز حوزه هنری