مساجد استان خوزستان

مسجد جامع شوشتر

مسجد جامع شوشتر یکی از مساجد دوره خلفای عباسی است که ساخت آن در سال ۲۵۴ هجری قمری توسط معتزبالله(خلیفه عباسی)آغاز شد و بعد از او توسط المسترشدبالله (خلیفه عباسی)سالها بعد به اتمام رسیده است.ساخت مسجد جامع شوشتر در زمان امام حسن عسگری (ع)و دوره سیزدهمین خلیفه عباسی همزمان بوده است.

هر کدام از خلفای عباسی که در مسجد کارهایی را انجام داده است کتیبه ای از کار خود به یادگار گذاشته است. مسجد در گذشته دارای تعداد بیشتری کتیبه گچی و سنگی بوده که متاسفانه در تعمیرات دهه چهل و بعد از آن از بین رفته است. مسجد در طرف شمال دوازده ردیف ستون و در طرف جنوب هشت ستون دارد که بلندی هرکدام از ستونها در حدود پنج متر است. از مشاهده قوس طاق ها و ایوان رفیع و شبستان آن که به شیوه معماری دوره ساسانی ساخته شده است، قدمت بنا و تعلق آن به اوائل اسلام تا حدودی روشن می شود. مسجد دارای حیاط وسیع و ستونهای قطور و بسیار محکمی می باشد به طوری که قطر هر ستون بیش از یک و نیم متر است و بنای آن بیشتر از سنگ و آجر است و دارای منبری قدیمی است که قدمت آنرا ۷۰۰ سال نوشته اند، در قسمت راست منبر نوشته هایی به خط کوفی از جنس تخته بریده شده است. این بنا در دوره های مختلف دخل و تصرفهایی را به خود دیده و در آن قسمتهایی الحاق و خذف شده است. از لحاظ معماری و سبک شناسی مسجد جامع شوشتر دارای سبک خراسانی است. عمده مصالح بکار رفته در آن سنگ گچ و خاک و چوب می باشد . در دوره های بعدی مناره و گلدسته به مسجد اضافه شده که نشانگر سبک آذری در بنا می باشد. مسجد جامع شوشتر در دوره های مختلف مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است.

ساختمان مناره مسجد را به دوران چوپانیان و شیخ اویس بن شیخ حسن چوپانی نسبت می دهند. (مشکوتی، ۱۳۴۹) بنای مناره مسجد جامع در سال ۸۲۲ هجری بوده است و چون کج شده بود در قرن دوازدهم قفسه اش را از ترس انهدام تا حد مقرنس برداشتند و در سنوات انقلاب مشروطیت که آن را در جنگ های محلی سنگر قرار داده بودند و قسمتی از طرف مشرق آن خراب گردید، در وسط آن میلی استوانه شکل از آجر ساخته شده که روی آن با کاشی زیبا مفروش است و بر تمامی آن کلمه الله اکبر نوشته شده است. بلندی مناره ابتدا ۲۶ متر بوده و قسمت بالای آن تخریب گردید، هم اکنون در حدود ۱۸ متر است. مسجد جامع روز جمعه محل برگزاری نماز جمعه است.

مسجد جامع در گذشته دارای یک حوض بزرگ بوده که توسط قناتی که از نهر داریون آب می گرفته پر می شد. شکل ستون های جلوی مسجد در دهه ۴۰ به بنا الحاق شده اند و در گذشته حمامی که در پشت مسجد قرار داشت در وقف مسجد بوده است.

مسجد رنگونی ها

اولین گروه انگلیسی که برای تاسیس پالایشگاه به آبادان آمدند کارکنان پالایشگاه رانگون برمه(میانمار) بودند. این گروه باخود یک عده دستیار به آبادان آوردند که عمدتا رانگونی الاصل و مسلمان اهل سنت بودند به همین لحاظ پس از ورود خود به آبادان درصدد تاسیس یک مسجد بر آمدند که با موافقت پالایشگاه روبرو شد و بدین ترتیب مسجد"رَنگونی‌ها" در سال 1921م (1300ه.ش) حدودا اواخر دوران قاجار در ساحل اروندرود(مرز آبی ایران و عراق) و روبروی محله‌ی سیکلین احداث شد.

هر بیننده‌ای با دیدن بنای مسجد رنگونی‌ها ناخداگاه به یاد مساجد و معابد هند علی‌الخصوص معابد شمال غربی هند و شهر پنجاب می‌افتد. تزیینات این بنا شباهت زیادی به گچ بری برجسته و بَرهشته دارند با این تفاوت که با سیمان انجام گرفته و در واقع سیمان بری می باشند. در تزیینات نماها و شبستان مسجد از نقوش گیاهی، هندسی، گل لوتوس(نیلوفر) در تزیینات محراب و قوس بالای درها و پنجره‌ها و همچنین طرحی برگرفته از چرخ به‌کار رفته در سرستون آشوکا استفاده شده است.

شبستان بنا مربع شکل، یک طبقه و دارای 150 مترمربع زیر بنا می باشد. پوشش شبستان تخت بوده که در ساختار آن از لوله‌های نفت و ریل راه‌آهن برای تیرهای فرعی و اصلی استفاده ‌شده است. آسمانه‌ شبستان مسجد بر چهار ستون استوانه‌ایی که باز هم لوله نفت می باشند، استوار شده است. دیوارها، آجری با ملات ماسه آهک هستند که چهار گوشه‌ی دیوارها با چهار مناره‌‌ی هشت ضلعی پیش آمده، پیوند خورده‌اند. مسجد شامل یک محراب با قوس بیز تُـند می باشد که با نقوش بسیار زیبای اسلیمی بوسیله سیمان و رنگ‌های مختلف پوشیده شده است. در شبستان مسجد یک منبر پله‌ای ساده‌ آجری نیز در سمت راست محراب قرار دارد. شبستان دارای سه ورودی با قوس‌های تیزه‌دار از نوع شبدری تُـند می‌باشد که با نقوش اسلیمی زیبا و کتیبه‌هایی تزیین شده‌اند. صحن مسجد دارای سه ورودی شمالی، شرقی و غربی است.

با مطالعه روی معماری بنا و بررسی جزییات بکار رفته در آن مشخص شد که ملات دیوارهای حیاط و ورودی با ملات بکار رفته در فضای سرپوشیده متفاوت می‌باشد. همچنین محل اتصال دیوارهای حیاط با مناره‌ها بطور نا‌همگونی صورت گرفته و حاکی از آن است که دیوارهای حیاط و فضای سرپوشیده در دو زمان ساخته شده‌اند. با بررسی بیشتر و مشاهده‌ی دو کتیبه در کنار ورودی اصلی فضای سرپوشیده  مشخص شد که خط بکار رفته و تاریخ قید شده در کتیبه‌ها متفاوت می‌باشد. در کتیبه‌ی سمت راست پس از ذکر نام متولی و امام جماعت مسجد تاریخ 1339هـ.ق. قید شده است، بنابراین می‌توان به این نتیجه رسید که احتمالا بنا در سال 1291م احداث شده که فقط شامل بخش سرپوشیده بوده است و در سال 1339هـ.ق تغییراتی در شبستان و دیوارهای حیاط ایجاد شده است. در همین زمان بخش زیرین دیوارهای فضای سرپوشیده تا ارتفاع حدودا یک متری با ملات ماسه سیمان  پوشیده شده‌اند و با این کار بخش اعظمی از تزیینات زیر این لایه سیمانی پنهان شده بود که در زمان مرمت بنا در سال 1385 با تراشیدن ملات رویین، تزیینات پنهان شده، آشکار شدند.

در مورد نام مسجد هم می توان گفت؛ پایتخت قبلی کشور میانمار(برمه) رنگون(رانگون - یانگون) نام داشته، که مردم آن از نژاد زرد و تیره های گوناگون تبتی، هندی، چینی، کارن و شان می باشند. با توجه به اینکه تعداد کارگران میانماری در ساخت این بنا بیشتر از کارگران سایر کشورها بوده، نام رنگونی ها(رانگونی ها) را برای این مسجد برگزیده اند.

 در میان دیوارهای شمالی بنای کوچک دو طبقه‌ای وجود دارد که طبقه اول آن به‌صورت راهرویی با تاق گهواره‌ای کم خیزی ساخته شده که در واقع راه ورودی اصلی به صحن مسجد از همین طریق می باشد و در بالای آن اتاقک کوچکی با دو راه پله و دو پنجره یکی رو به خیابان و دیگری رو به حیاط، قرار گرفته که احتمال می رود محل قرائت اذان بوده است. پوشش طبقه دوم از یک تاق کلنبو کم خیز بر روی گوشه سازی دُمغازه تشکیل شده است. کوتاه بودن ارتفاع ورودی احتمالا به دلیل نوعی تعظیم و ادای احترام توسط نمازگزاران هنگام ورود به فضای معنوی مسجد می باشد.

مسجد جامع دزفول

_ یکی از قدیمی ترین مساجد شهر دزفول مسجد جامع است که در مرکز فعلی شهر قرار دارد. از روی اجزای کهن به ویژه شبستان اصلی مسجد و ستون های آن به خوبی پیداست که قدمت آن به سده های اولیه اسلامی می رسد برخی از صاحب نظران احتمال داده اند که هسته ی اول این بنا در قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری ساخته شده است اسلامی زاده، ۱۳۹۳: ۹). ستون های موجود در شبستان های این مسجد می تواند از طرفی بیانگر قدیمی بودن این بنا و نشانگر سبک چهلستونی باشد و یا به اعتقاد شولتز برای اشاره به تالارهای ستون دار تمدن های آغازین به کار می رفته اند (شولتز، ۱۳۸۸: ۸۱). آنچنان که از تاریخچهی مسجد جامع دزفول پیداست اولین قسمت بنای مسجد به قرن اول هجری برمی گردد؛ شبستانی بزرگ که به غریب خانه معروف بوده و این زمانی است که نامی از دزفول نیست و شهر را به نام روناش می شناسند و احتمالا این بخش مسجد، پرستشگاه زرتشتیان و یا ادیان دیگر ایرانی پیش از اسلام بوده است. برخی از کتب و متون قدیمی از جمله سالنامه فرهنگ خوزستان، سالنامه فرهنگ دزفول، مرآت البلدان و غیره ساخت این مسجد را مربوط به قرون اولیهی اسلامی میدانند اما از روی سنگ نوشته های مسجد می توان برخی از تعمیرات آن را به زمان صفویه و قاجاریه نسبت داد از جمله دخل و تصرفاتی که در طول دوره های مختلف در این مسجد صورت گرفته می توان به سرویسها در بخش شمال شرقی، بخش های خدماتی، تغییر نمای بیرونی قدیمی مسجد و اجرای نمای آجری جدید و همچنین اجرای مقرنس در ورودی اصلی بنا، نصب ازاره های سنگی جدید و سکو سازی اشاره کرد (مومنی و همکاران، ۱۳۹۳: ۱۱۰).

بانی اولیه ی مسجد مشخص نیست. براساس کتیبه رواق ضلع شرقی صحن، الحاقات ضلع جنوب شرقی صحن از آثار خواجه صفی الدین بن معز عطار است و معمار آنها استاد عبدالحسین بن میرزا علی بنا بوده است. در کتیبهی نمای غربی صحن، نام استاد کاشی کار مسجد، حسن بن محمد جواد آمده است (مومنی و همکاران، ۱۳۹۳: ۱۱۱).

سبک معماری مسجد جامع دزفول الگو گرفته از معماری کاخ ایوان کرخه و معماری دوره ساسانی است که با گشتی در این مسجد زیبا و تاریخی خود را به رخ بیننده کشانده و گردشگران را در سفری به قرون گذشته با خود همراه می سازد. 
مسجد جامع دزفول دارای شش ایوان کوچک و یک ایوان بزرگ است که هنرمند دزفولی با استفاده از چوب جغ در ایوانها بر زیبایی های این مسجد افزوده است.
در ساخت این مسجد تاریخی از ستون بعنوان عامل نگهدارنده سقف استفاده شده است که اخیرا در اقدامی ابتکاری از سوی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، بر زیبایی ایوان های آن با هنر خراطی به همت هنرمند صاحب نام دزفولی و دارای نشان یونسکو افزوده شده است.
عبدالرحیم فروتن هنرمند صاحب نشان یونسکو در ابتکاری نو هنر خراطی را در کنار معماری ایرانی اسلامی در ایوان های مسجد جامع دزفول بکار گرفته است.

بنای مسجد در یک طبقه ساخته شده و دارای صحنی بزرگ است. کالبد اصلی بنا در جبهه جنوبی آن، که هسته اولیه مسجد است، سنگی می باشد.
دیوارهای مسجد جامع بسیار قطور و شبستان آن ایستادگی خود را از ۲۰ ستون سنگی می گیرد که در وسط شبستان مسجد قرار داشته و جای شمعدان در آن تعبیه شده است. مصالح به کار رفته در دیوارها عمدتاً آجر و در ستون ها ، سنگ های چهار تراش است و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارهای و ستون های باربر استفاده شده است.
محراب مسجد در وسط شبستان واقع است که دارای گچبری های زیبایی است. در مجاورت محراب منبری سنگی با ده پله قرار دارد که در دو طرف آن گلدسته های کوچک و سفید رنگی قامت افراشته اند .
ایوان مسجد که در وسط واقع شده، در دو طرف خود، گلدسته هایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که شکوه معماری اسلامی و ایرانی آن را به رخ می کشد و با کاشیکاری های زیبایی مزین شده است. در گذشته بانگ موذن مسجد از این گلدسته ها نمازگزاران را به به راز و نیاز با معبود فرا می خوانده است.

نوع سقف های مسجد سنتی و تلفیقی از طاق، تویزها، کلمبوها و طاق گهواره ای است و سقف ایوان اصلی بنا با کاربندی و آجرهای رنگی جدا و ۴ تیپ متنوع دارد . سقف ایوان های مسجد نیز گنبدی شکل و از آجر هستند.

منابع

- مشکوتی ، نصراله . تهران1349، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، نشریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران

-میریان، عباس. تهران ، 1352 ،جغرافیای تاریخی خوزستان، چاپخانه بو رجمهر

- سارا امیدبخش، بررسی تطبیقی مساجد با نگاهی معطوف به مسجد جامع شوشتر و مساجد هم عصر آن به عنوان معماری ایرانی - اسلامی ،مجله معماری شناسی ،سال اول شماره 1 مهر 1397