خراسان جنوبی

مسجد جامع افین

افین از جمله روستاهای بزرگ و آباد از توابع بخش زهان و در ۸۵ کیلومتری جنوب شرق قاین قرار دارد.افین در گذشته ام القری بوده و از قدمت تاریخی برخوردار بوده است.با توجه به سبک ساختمان و تزیینات آن،می توان آن را متعلق به دوره تیموریان دانست و از نظر سبک معماری و ظرافت، یکی از زیباترین مساجد خراسان جنوبی است.

ساختمان این مسجد از سبکی بسیار دقیق و هنرمندانه برخوردار بوده است و به شیوه بیشتر مسجدهای کهن خراسان یک ایوانی است.* این مسجد دارای فضاهای مختلفی از جمله ایوان اصلی، شبستان های شرقی و غربی و گنبدخانه می باشد. در دو طرف ایوان دو ستون گچبری زیبا و یک حاشیه آجرکاری با نقش چلیپا دیده می شود. در سرتاسر ایوان در بالا، سوره نون والقلم به خط زیبای ثلث نگاشته شده است. در انتهای ایوان نیز کتیبه ای وجود دارد که احتمالاً نام بانی بنا و یا مرمت گر بنا نوشته شده است. 

در دو طرف ایوان دو شبستان شرقی و غربی وجود دارد که از طریق آن می توان به طبقه دوم بنا و همچنین گنبدخانه راه پیدا کرد. پوشش این قسمت به صورت طاق و تویزه با گنبد در قسمت میانی می باشد. گنبدخانه(شبستان زمستانی) از سه فضای مربع شکل تشکیل شده که در دو طرف، طاق و تویزه هایی به شکل خوانچه پوش و در قسمت میانی گنبدی با کاربندی دوازده ضلعی اختری برپایه هشت ضلعی می باشد. در کنار محراب ایوان اصلی منبری آجری و زیبا وجود دارد که با گچ بری ظریف و نقوش هندسی تزئین شده است. محراب ایوان اصلی نیز بسیار پرکار و درخور توجه است. این محراب دارای نقوش مختلف گچ بری می باشد، در بالا نقوش اسلیمی و ختایی با اسم جلاله(الله) و در میانه با حدیثی از پیامبر اکرم(ص) با این مضمون:

الصلوه عماد الدین من اقامها اقام الدین و من ترکها فقد هدم الدین

عامل اصلی ویرانی این بنا برخلاف بسیاری از آثار باستانی منطقه که به وسیله عوامل طبیعی به ویژه زلزله ویران شده اند،برخی مردم روستا بوده اند.

*سید محسن حسینی. دو مسجد تاریخی شهرستان قائن،مجموعه مقالات همایش معماری مسجد ،ص139.

*کتاب دایره المعارف مساجد تاریخی،انتشارات سوره مهر

مسجد جامع قائن

این بنا در مرکز شهر قائن در 10 کیلومتری شمال بیرجند و جنوب استان خراسان واقع گردیده و بر اساس کتیبه تاریخی موجود ،از آثار دوره تیموری است که در دوره صفوی و دوره های متاخرتر ، ساخت و ساز ها و تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

این مسجد به صورت یک ایوانه ساخته شده و دارای صحن ،ایوان بزرگ ، شبستان های زمستانی و غرفه های اطراف صحن است.بر بالای ایوان دو مناره آجری با موذنه ای به ارتفاع یازده متر قرار دارد .نمای ایوان و رواق های جانبی ،با کاشیکاری خشتی مربوط به دوره جدیدتر مزین شده است.

در طرفین ایوان جنوبی ،شبستان هایی با طاق ضربی بلند هم زمان با بنای ایوان جنوبی ساخته شده استکه به عنوان پشت بند ایوان و طاق آن عمل میکند.ایوان شمال صحن ،دارای نمای آجری ساده و دو گلدسته ی کوچک است.

در اضلاع شمال شرقی و غربی صحن ،شبستان هایی است که در دوره های جدیدتر،بخشی از آنها بازسازی و نوسازی و تزیین گردیده است.در ایوان شمالی مسجد ،سنگ نوشته های از دوره صفوی به تاریخ 979 و1136 هجری قمری در خصوص مراعات سکنه سبزوار نصب کرده اند.

در مورد قدمت مسجد و زمان دقیق احداث مسجد جامع قائن، اختلاف نظرهایی در بین محققان و باستان‌شناسان وجود دارد. اعتقاد برخی بر این است که این مسجد در ابتدا آتشکده‌ بوده است متعلق به دوران حکومت ساسانیان که بعدها روی آن، ساختمان مسجد بنا شده است. در این مورد می‌توان به نظرات ابن حوقل، اصطخری و ناصرخسرو اشاره کرد. «ابن حوقل»، در مورد این اثر ارزشمند کشور چنین می‌نویسد

قائن وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل و دارای قهندژ (کهندژ)، است که خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است)

از مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد جامع قائن، وجود دو محراب با قبله‌های متفاوت است؛ محراب قدیمی مسجد به شیوه اهل تسنن (مذهب حنفی)جهت گیری شده است و محراب دوم متعلق به شیعیان است که بعدها در کنار آن ساخته شده است.

داخل حیاط پایاب قرار دارد که با 18 پله به قناتی که از زیر محوطه مسجد عبور می کند منتهی می شود که وجود همین همین پایاب را دلیلی بر نیایشگاه بودن محل در قبل از اسلام دانسته اند.*

از دیگر قسمت‌های جالب مسجد، وجود یک ساعت آفتابی است که در میان صحن مسجد و به عنوان وسیله‌‌ای برای تعیین جهت ظهر شرعی قائن، ساخته شده است؛ سازنده‌ی این ساعت آفتابی، «استاد توحیدی»، است. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، مسجد دارای دو درب ورودی است که یکی از آن‌ها به سوی بازار قدیمی که در بخش شرقی قرار دارد باز می‌شود؛ دیگری نیز در جهت شمال و به سمت بازار فعلی گشوده می‌شود.

**سید محسن حسینی. دو مسجد تاریخی شهرستان قائن،مجموعه مقالات همایش معماری مسجد ،ص140.