مساجدی در دل تاریخ نوین ایران

مسجد امام تهران

مسجد شاه معروف به مسجد سلطانی در منطقه بازار قرار دارد ،این مسجد پس از شکل گیری انقلاب درسال 1357 شمسی به مسجد امام خمینی تغییر نام یافت.

بنابر کاشی نوشته ها و کتیبه های که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت آن 1212 یا  1224(ه ق) است.مسجد مربوط به دوره قاجار است و در زمان پادشاهی فتحعلی شاه ساخته شده. فتحعلی شاه همزمان با ساخت این مسجد، مساجد سلطانی بروجرد و قزوین را نیز ساخت، که مسجد سلطانی بروجرد نسبت به دو مسجد دیگر، دارای قدمت و مساحت بیشتری است. مسجد امام تهران در سال ۱۳۰۷  قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار تعمیر شد و همچنین دو مناره در دو طرف گلدسته‌های مسجد ساخته شد، ساعت این مسجد نیز در عصر ناصرالدین شاه ساخته و در جای خود قرار داده شد.

در این مسجد نام معمار سازنده آن به چشم نمیخورد اما به توجه به اینکه معمار اصلی دربار فتحعلی‌شاه، عبدالله خان معمارباشی بوده است، می توان این احتمال را داد که معماری این مسجد نیز توسط شخص مذکور انجام شده باشد.

این بنای تاریخی در اول مهرماه ۱۳۶۳ با شماره ی ثبت ۱۶۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد ورامین

این مسجد از بناهای باشکوه دوره ایلخانان مغول است که بنا بر کتیبه آن ، بنای اولیه و اصلی آن در زمان حکومت سلطان محمدخدابنده آغاز شده و در زمان ابوسعید بهادرخان به پایان رسیده است.

در زمان شاهرخ تیموری بازسازی شده و بر طبق کتیبه های موجود ،تزیینات گچبری و نیز ساخت محراب،شبستان و رواق ها در سال های 821-845هجری انجام شده است.

هنر و معماری

نقشه مسجد به شکل چهار ایوانی و شامل سردر ورودی در سمت شمال ،شبستان در سمت جنوب ،رواق های غربی و شرقی ،میانسرا و گنبد است.

سر در ورودی بلند و باشکوه مسجد در ضلع شمالی،با طاق نماهای دو طرف آن (که از ویژگی های معماری دوره ایلخانی است ) ، قرار گرفته و دارای تزیینات بسیار زیبای کاشیکاری و مقرنس است.

گنبد مسجد که از مهمترین بخش این بناست بر فراز اتاقی مربع شکل به کمک فیلپوشها به هشت قسمت و در بالا به شانزده قسمت تقسیم شده داخل این گنبد را با اجر و گچ تزیین کرده اند.

صحن مسجد دارای حوض آبی قدیمی است ،در ضلع جنوبی این صحن ،ایوان بزرگی دیده می شود که دارای تزیینات زیبای کاشیکاری ،گچکاری ،آجرکاری و مقرنس است و در قسمت های جانبی ایوان با آجر،  نقش های زیبای ستاره هشت پر و صلیبی بوجود آورده اند.

مسجد سپه سالار

این بنا در ضلع جنوب شرقی میدان بهارستان واقع گردید و یکی از برجسته ترین آثار معماری دوره قاجار است.

بنای این مجموعه در سال 1296 ه.ق توسط میرزا حسین خان سپه سالار آغاز شد و بعد از مرگ وی برادرش –یحیی خان مشیرالدوله- در حدود 1302 ه.ق به پایان رسید و از آن زمان تا کنون به عنوان یکی از مهمترین مراکز آموزش علوم اسلامی در تهران محسوب می گردد.این مجموعه بعد از انقلاب اسلامی به شهید مطهری تغییر نام یافته است.

طراح مسجد :ممتحن الدوله (میرزا مهدی خان شقاقی)

معمار:حاج حسین قمی

ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به 5 سال طول کشید

در سال 1342 شمسی استاد لرزاده تغییراتی در شیستان زمستانی ایجاد کرد و در سال 1357 مهندس سعیدی گنبد اصلی را مرمت کرد.

معماری مسجد

بنای مسجد و مدرسه مشتمل بر صحن وسیع ، ایوان های چهارگانه ،شبستان متعدد، مناره های هشت گانه ،جلوخان و سردر ،گنبد رفیع ،حجره ها و بالکن ها ,کتابخانه معتبر و تزیینات غنی کاشیکاری است.

معماری این مسجد از نزدیکترین تلفیق ها میان معماری ایرانی و معماری استانبول است.مسجد سپهسالار گنبد ویژه ای دارد.تعداد مناره های بیش از اندازه متداول آن که حدود 10مناره است و گنبد دو گوش خوابیده اش نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.

کارشناسان معماری معتقدند که این بنا با بهره گیری از کاشی کاری ها و مجموعه هنرهای معماری دوره قاجار طراحی و ساخته شده است.

این مجموعه دارای سردری در جانب غربی و شرقی است.جلوخان و سردر غربی در جانب خیابان شهید مصطفی خمینی واقع است و ورودی اصلی بنا محسوب می گردد. این سردر دارای دو مناره کاشیکاری ،طاقنما و ایوانچه ها ،سکو و تزیینات غنی کاشیکاری است.

مسجد چهار ایوانه می باشد که ایوان جنوبی بزرگتر و مرتفع تر از ایوان های دیگر بوده و به گنبدخانه و شبستان تابستانی می پیوندد

صحن بنا فاقد زیرزمین است و از چهار طرف در دو طبقه ساخته شده است.

در این مسجد (مدرسه) شصت حجره تحتانی و فوقانی برای سکونت طلاب در نظر گرفته شده است.

از ویژگی های مهم فضای بنا که در واقع یکی از برجسته ترین ابداعات معماری قاجار به شمار می رود ،وجود مهتابی ها و بهار خواب های وسیع در دو طبقه فوقانی است.

در جای جای این بنا کاشیکاری به عنوان عنصر اصلی تزیین خودنمایی میکند که استفاده از اشکال و موضوعات تزیینی همچون دورنما ،پیکره های انسانی ،طبیعت بی جان در طراحی و نقاشی کاشیکاری هاست که متاثر از هنرهای تزیینی وارداتی از غرب می باشد.

انواع تزیینات آجرکاری و حجاری روی سنگ هم در مسجد دیده می شود.

بنای مسجد و مدرسه عالی دارای آب انباری با هشت ستون سنگی حجیم ،کتابخانه معتبر ،حیاط خلوت و بناها و تاسیسات دیگر است.

این بنا به شماره 260به ثبت تاریخی رسیده است.

منبع کتاب :ملازاده،کاظم  -محمدی ،مریم ،دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (مساجد)،انتشارات سو

سقف این ایوان را با کاشیکاری معقلی و مقرنس کاری تزیین کرده اند.در ضلع شمالی و شرقی ،ایوان کوچکتری وجود دارد که طرفین آن چهار رواق طاقدار دیده می شود.

ایوان شرقی دارای تزیینات گچبری بسیار زیبا است.ایوان غربی که به قرینه ایوان شرقی بوده ،متاسفانه از بین رفته است.

(منبع :مسجد جامع ورامین،نصرتی،مسعود،گلستان قرآن ،دی1380،شماره 104)