مجتبی حسن‌بیگی: تعزیه پایتخت نیازمند مکانی دائمی برای اجراست
به گزارش سایت صحنه، چندی پیش پایگاه خبری حوزه هنری در میزگرد خبری خود با حضور محسن میرزاعلی مدیر دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری، ابولفضل ورمزیار از پیش‌کسوتان نقالی و پرده‌خوانی و مجتبی حسن‌بیگی تعزیه‌خوان بنام کشور در دفتر روابط عمومی و امور بین‌الملل این نهاد انقلابی به بررسی تعزیه و هنر نقالی و پرده‌خوانی پرداخت.
تعزیه ایران در دورانی رونق و اهمیت ویژه‌ای میان هنرمندان هنرهای نمایشی و عموم مردم داشت. اما مدتی است که این هنر با تغییر ذائقه مردم، تغییرات شیوه زندگی شهری و تعویض شیوه مدیریتی تئاتر و آیین‌های نمایشی کشور به دلایل گوناگون دچار مشکلاتی شده که بخشی از آن به دوره‌های تاریخی پیش از انقلاب مربوط می‌شود. پایگاه خبری حوزه هنری با ترتیب دادن میزگردی خبری به بررسی این هنر همراه با بررسی هنر نقالی و پرده‌خوانی پرداخته است که به تازگی پس از سال‌ها فعالیت حوزه هنری در این سازمان دفتری به آن اختصاص داده شده تا روند تازه‌ای در پیگیری رشد و توسعه این شیوه‌های نمایشی شکل گیرد. در بخش اول این نشست به بررسی کلی وضعیت تعزیه امروز کشور، بایدها و نبایدهای آن و راه حل‌های پیشنهادی برای اداره بهتر تعزیه در گفت‌وگو با مجتبی حسن‌بیگی که از تعزیه‌خوانان بنام ایران بوده و از کودکی کار خود را با شبیه‌خوانی آغاز کرده است، پرداخته‌ایم. در ادامه مشروح اظهارات حسن‌بیگی در این میز گرد خبری را با هم می‌خوانیم:
پایگاه خبری حوزه هنری: گذشته، روند تکمیلی و حال امروز تعزیه کشور چگونه است؟
تعزیه سرآمد تمامی هنرهای بومی جهان است. این هنر بر اساس شکل، شیوه و سبک اجرا منحصر به فرد است. تعزیه دارای اِلمان‌های نمایشی پرکاربرد در هنرهای نمایشی دنیاست. تئاتر دنیا از این هنر بومی بهره‌برداری کرده و با شناخت دقیق و علمی آن به رشد و توسعه هنر تئاتر پرداخته‌اند.
تعزیه را می‌توان جزو آن دسته از رسانه‌هایی دانست که با گذر زمان تازگی خود را از دست نداده است. آنچنان‌که با تمامی رشد و توسعه تکنولوژی رسانه‌ها، این هنر همچنان می‌تواند ساعت‌‌ها مخاطب را مجذوب داستان و نمایش خود کند. در حالی‌که امروزه عموم مردم حوصله تماشای یک فیلم 90 دقیقه‌ای را ندارند، تعزیه مخاطبان خود را 3 ساعت تمام، آن هم نه روی صندلی و مبلمان راحت، بلکه روی زمین‌های خاکی بی‌هیچ‌گونه امکانات رفاهی لوکس و مطبوع حفظ می‌کند. از طرفی هم مردم بسیاری ممکن است در طول زندگی خود یک داستان تعزیه را ده‌ها بار ببینند. اما هر بار با تمام وجود آن را تماشا می‌کنند. این نکته بسیار پر اهمیتی در بطن وجودی هنر تعزیه است.
تعزیه به شکل و قالبی که در این دهه شاهد آن هستیم، یادگار دوره صفویه است. این هنر در قاجار به اوج شکوفایی و رونق خود می‌رسد. اما در دوره پهلوی دوران افول خود را تجربه می‌کند. پس از انقلاب اسلامی ایران در ابتدای کار با مشکلاتی همراه بود که از فعالیت‌های گسترده آن جلوگیری می‌شد. تا اینکه به دستور امام خمینی(ره) و تاکید ایشان بر اهمیت و ارزش تعزیه بار دیگر این هنر در کشور جان گرفت. امروزه در ایران تکایای بسیاری در سراسر کشور داریم که سالانه میزبان میلیون‌ها نفر از علاقه‌مندان به تعزیه است. تعزیه مخاطبان بسیار خود را دارد. بنده شاهد اجرای تعزیه با حضور 70هزار نفر بودم. تعزیه هنری مردمی است و جایگاهی مردمی دارد.
حسن‌بیگی: جوامع مدیریتی بین‌المللی اهمیت بیشتری به تعزیه می‌دهند
تعزیه دارای ویژگی‌های بارز اعتقادی و نمایشی است که ظرفیت‌های فراوانی را به آن می‌دهد. جوامع مدیریتی بین‌المللی ارزش بیشتری برای هنر تعزیه در نظر دارد. در حالی که در کشور ما که هم‌اکنون متولی اصلی تعزیه در جهان است آنچنان که باید توجهی نمی‌شود. چرا که بانیان خیر تعزیه بار سنگین مدیریت آن را به دوش گرفته‌اند و سازمان‌های مربوطه از رسیدگی به آن شانه خالی کرده‌اند. به این ترتیب سازماندهی و ساماندهی تعزیه با مشکل روبه‌رو شده است.
سازماندهی و ساماندهی تعزیه می‌تواند آینده آن را تضمین کند. به شرطی که به‌درستی و با هدف مشخص بر اساس نقشه راه پیشروی کند. این کار ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها در تعزیه را مشخص می‌سازد و جایگاه هر مطلبی را تعیین می‌کند.
پایگاه خبری حوزه هنری: با توجه به راه‌اندازی دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی و حضورتان در شورای نقالی و پرده‌خوانی این دفتر، نگاه شما در گام اول به این اقدام چگونه است؟
جای خوشحالی و خرسندی است که مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری پا در میدان عمل گذاشته و اهمیت تعزیه را بیش از پیش در سازمان مدیریتی خود افزایش داده است. اما آنچه در راه‌اندازی دفتر تعزیه حوزه هنری و شورای نقالی و پرده‌خوانی این دفتر بسیار مورد توجه من قرار گرفت و موجب شادی قلبی من شد، انتخاب اشخاص کارآمد از دل جامعه تعزیه بود. این شادمانی من به دلیل سال‌ها عدم مدیریت صحیح در تعزیه بود که از آن رنج برده‌ایم. متاسفانه طی گذشت سال‌های متوالی هرگاه برنامه‌ای برای تعزیه داشتند از نیروهایی بهره برده‌اند که جزئی از قالب اصلی تعزیه نبوده‌اند. در حالی که کسی می‌تواند برای تعزیه و نقالی کاری موثر انجام دهد که سال‌ها در این عرصه فعالیت میدانی و پژوهشی داشته است. چرا که ریشه مشکلات آن را می‌داند و دردهایش را می‌شناسد.
این روزها شاهد اقدامی مهم و مشخص از سوی مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری هستیم. گام اول ورود حوزه هنری به تعزیه، نقالی و پرده خوانی و سپس راه‌اندازی دفتری متمرکز برای این کار با مدیریت شخصی که علاوه بر خودش، اجدادش نیز در تعزیه و نقالی آوازه‌ای بلند دارند. محسن میرزاعلی یکی از اشخاص کارآمد در این عرصه است و انتخاب آن برای مدیریت دفتر تعزیه از سوی حوزه هنری نشان دهنده عزم راسخ مرکز هنرهای نمایشی این سازمان برای رسیدگی جدی به تعزیه و نقالی است.
پایگاه خبری حوزه هنری: تعزیه امروزه در چه حال است؟ و با چه مشکلاتی روبه‌روست؟
تعزیه وضعیت تاسف‌باری دارد. گویا یک کشتی هزار تکه از جنبه مدیریتی است. چرا که سازمان‌های گوناگون مدعی این هنر هستند و همگی خواهان خودنمایی در این عرصه تلاش می‌کنند تا خود را به عنوان متولی اصلی تعزیه معرفی کنند. در حالی که این تلاش‌ها تنها نمایشی بوده و هیچکدام از سازمان‌های مذکور اقدامی جدی در مورد تعزیه نداشته‌اند. اما این موضوع دلیلی ریشه‌ای در تعزیه دارد. هنر تعزیه دارای سبک‌ها و زمینه‌های گوناگونی از جمله سبک تهران، اصفهان، آذری، مکتب استان قزوین و مکتب اراک است که هر کدام ادعای برتری نسبت به دیگری دارند. این امر موجب عدم انسجام قوی میان عرصه تعزیه کشور شده است. انسجام تعزیه‌خوانان کشور در صورتی شکل خواهد گرفت که مدیریتی مصمم پای کار باشد. راه‌اندازی دفتر تعزیه مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری اقدامی جدی و آغازی بر ایجاد این انسجام میان تعزیه سراسر کشور است. در نظر داریم تا در این دفتر گام اول را با دعوت از اساتید و پیش‌کسوتان تعزیه کشور آغاز کنیم تا به انسجام این هنر در مرحله نخستن کمک کنیم.
یکی دیگر از مشکلات هنر تعزیه در دهه کنونی کشور نبود مکان مخصوص برای اجرای تعزیه است. مساجد، آمفی تئاتر‌های مختلف و حسینیه‌های بسیاری در هر شهر کشور وجود دارد که هیچکدام به اندازه تعزیه مخاطب ندارند. شما هیچ تئاتری را نمی‌توانید نام ببرید که به اندازه تعزیه مخاطب داشته باشد. همچنین هیچ مسجدی با استقبالی بیش از تعزیه مواجه نیست. با این‌حال ما هیچ جایگاه مکانی مشخصی همانند تکیه دولت در دوران قاجار برای تعزیه خوانی نداریم.
تعزیه بیش از هر شیوه دیگر در بیان و معرفی بزرگان دینی و مذهبی ما موفق است. برای اثبات اثرگذاری بیشتر این هنر نسبت به دیگر شیوه‌ها کافی است از کودکان و نوجوانانی که پای منبر مداحان و روزه‌خوانان بسیاری می‌نشینند در مورد اشخاص دینی و مذهبی سوال کنید. بی‌شک آن نتیجه‌ای که مورد نظر باشد به دست نمی‌آید. اما هنگامی که کودک و یا نوجوانی اجرای تعزیه‌ای را ببیند به راحتی روایت و شخصیت‌‌های داستانی واقعه‌های دینی و مذهبی آن تعزیه را شناسایی کرده و عمیقاً آن را درک می‌کند. این موضوع در مورد بزرگ‌سالان نیز صدق می‌کند.
پایگاه خبری حوزه هنری: جایگاه جهانی تعزیه در هنرهای نمایشی چگونه است؟ آیا می‌توانیم به اجرای تعزیه در دیگر کشورهای دنیا بپردازیم؟
حسن‌بیگی: تعزیه مورد توجه «پیتربروک» هنرمند تئاتر انگلیس قرار گرفت
تعزیه خوانی در سال 1373 سرآمد تمامی هنرهای بومی جهان نام‌گذاری می‌شود. با تمامی ویژگی‌های ارزشمند و اهمیت جهانی این هنر آنچنان که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد. گواه این موضوع مطالب گفته شده از سوی «پیتر بروک» کارگردان تئاتر اروپا در مورد تعزیه ایران است. وی در مطلبی یکی از تعزیه‌خوانان ایران به نام «هاشم فیاض» را «علی بابا»ی ایران می‌خواند. پیتر بروک فیاض را «علی بابا» می‌نامید و به او گفته بود تو «علی بابا»ی ایران هستی و من «علی بابا»ی فرانسه هستم. فیاض در بسیاری از کشورهای جهان از جمله فرانسه، آمریکا، ایتالیا و... به اجرای مجالس مختلف تعزیه پرداخت و توانست توجه بسیاری را به تعزیه معطوف کند. این وقایع نشان دهنده میزان تاثیرگذاری این هنر در ابعاد جهانی است. پس چرا بسیاری از مسئولان و سازمان‌های فرهنگی و هنری آن را نادیده می‌گیرند. هنری که می‌تواند تئاتر دنیا را متعجب کند و روی آن تاثیر بگذارد بی‌شک در داخل کشور توانایی بیشتری دارد.
حسن‌بیگی: به مکانی مشابه تکیه دولت برای تعزیه نیاز داریم
تعزیه دارای بزرگان بسیاری است که نیاز به حمایت‌های معنوی و مادی دارند. پیش‌کسوتان این هنر باید تکریم شوند و به آن‌ها بها داده شود. هیچ ارزشی برای اساتید تعزیه‌خوانی و اهالی جوان این هنر در نظر گرفته نشده است. بهتر است پیش از اینکه دیر شود وارد این بخش از هنرها و آیین‌های نمایشی کشور شویم و هنرمندان آن را دریابیم. چرا بسیاری از این تعزیه‌خوانان تمام عمر خود را صرف این کار کرده‌اند؟
پایتخت کشور از نبود مکان مناسب برای اجرای تعزیه رنج می‌برد. تهران و تعزیه‌خوانان آن با این مشکل مواجه‌اند. این در حالی است که تکایایی در استان‌های دیگر وجود دارد که تمامی سال فعال‌اند. استان‌های قزوین و اصفهان نمونه‌های آن هستند. ناگفته نماند که این تکایا نیز با حمایت‌های خودجوش مردمی روی پا ایستاده‌اند. تهران به یک جایگاه ملی، مشخص و دائمی برای اجرای تعزیه نیاز دارد. این حق تعزیه نیست که در محل عبور مردم اجرا و موجب ناراحتی برخی اهالی شهر شود.
پایگاه خبری حوزه هنری: چه برنامه‌هایی در دفتر تعزیه و مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری برای نورانی‌تر کردن تعزیه در سراسر کشور دارید؟
ما در دفتر تعزیه و آیین‌های نمایشی حوزه هنری ایده‌هایی برای راه‌گشایی و مشکل‌‌گشایی تعزیه داریم که ان‌شاءالله با همکاری مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری و پی‌گیری‌های محسن میرزاعلی در این دفتر مسیر عبور از این دشواری‌ها را هموار کنیم. لازم است تا از همه ارگان‌ها و سازمان‌های گوناگون کمک بگیریم تا تعزیه را به‌ویژه در پایتخت به جایگاه اصلی و مهم خود برسانیم. به عنوان مثال بسیاری از مساجد امکان اجرای تعزیه وجود دارد. هر یک از این مساجد می‌تواند پایگاهی برای تعزیه‌خوانی باشد. برخی از حسینیه‌ها و مساجدی هم که امروزه بلااستفاده مانده و به لحاظ مساحتی و جغرافیای شهری مناسب اجرای تعزیه هستند را به محلی دائمی برای این کار تبدیل کنند. همانند تکیه دولت که روزگاری سرچشمه تماشای تعزیه بود. در دوران قاجار هرکه می‌‌خواست تعزیه ببیند، مکان اجرای آن را می‌دانست و به تکیه دولت می‌رفت. اما امروزه آن هم در پایتخت چنین چیزی وجود ندارد.
پایگاه خبری حوزه هنری: آیا می‌توانیم با تعزیه به جذب صنعت توریست کشور کمک کنیم؟
در دوره‌هایی ارسال گروه‌های تعزیه‌خوان به خارج از کشور انجام می‌شد. اما حدود 10سالی است که این کار دیگر انجام نمی‌شود. فرانسه، آمریکا، ایتالیا، آلمان، روسیه، کره جنوبی و چند کشور دیگر در دهه 70 شاهد اجرای تعزیه با تعزیه‌خوانان ایرانی بودند. در این اجراهای برون‌مرزی تاثیرات بسیاری زیادی به لحاظ فرهنگی روی مردم آن کشورها داشتیم. به عنوان مثال در یکی از اجراهای تعزیه برون مرزی در مسکو روسیه هنگامی که نقش‌خوان مسلم‌ابن‌عقیل سر از سجاده برمی‌دارد و با جا زدن یارانش در ادامه راه مواجه می‌شود بی‌اختیار بسیاری از مردم تماشاگر اشک بر پهنای صورت می‌ریختند. چرا که مظلومیت ایشان و تنها شدنش در آن وضعیت را از صمیم قلب درک می‌کنند و درد می‌کشند که چگونه مسلم را تنها گذاشته و وی را به دست دشمنان حسین ابن علی (ع) می‌سپارند. با اینکه مردم زبان گفت‌وگوهای انجام شده میان شبیه‌خوانان را نمی‌فهمیدند اما بسیار متاثر می‌شدند همین که می‌فهمیدند عده‌ای پشت یک نفر را که با وی عهد همراهی بسته‌اند خالی کرده‌اند. به جرئت می‌توان گفت که تعزیه تاثیرگذارترین هنر نمایشی دنیا روی هر انسانی با هر سن، دین و عقیده‌ای است.
ادامه دارد....