پهلوان نقاشی ایران از بام اسطوره تا بوم نقش

رویکرد علی اکبر صادقی به اسطوره در کارنامه گسترده آثار هنری او در حوزه نقاشی، تصویرسازی، آثار تجسمی، انیمیشن و شیشه بند منقوش بر کسی پوشیده نیست؛ گاه او اسطوره شخصی خویش را بر بوم نقش می‏کند، گاه اسطوره‏ای از نو می‏آفریند و گاه نقشی را اسطوره زدایی می‏کند. او به دنبال فضایی است تا سنت باستانی و ایرانی را در دنیای مدرن دنیای امروز شکوفا کند و در این تلاش برای معرفی هویت ایرانی در عرصه جهانی، جایگاه والای خویش را تثبیت کرده است.

موزه هنرهای معاصر تهران این روزها میزبان آثار پهلوان نقاشی ایران است که اسطوره های ایرانی، اسلامی و غربی را به نگاه معاصر و مولف خویش آمیخته و بر بوم جان داده‏ است. همین امر، زمینه مناسبی را برای برگزاری نشست‏های تخصصی نشانه شناسانه و اسطوره‏کاوانه این نقاش فراهم آورد تا در کنار حظ بصری از کارها با نگاهی عمیق به بیان تصویری و خلاقانه هنرمند نیز بیاندیشیم و لایه‏های پنهانی را جستجو کنیم که جز به بیان نقد میسر نیست.

علی اکبر صادقی متولد 1316 شمسی نقاشی را از 5 سالگی آغاز کرد و با وجود مخالفت‏های پدرش با این حرفه در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تحصیل خود را ادامه داد. او از کودکی به شنیدن داستان های شاهنامه خو کرده بود و به تدریج اشکال نمادین، اسطوره ای و افسانه ای به بخشی جدایی ناپذیر از آثارش تبدیل شدند. 

چهارشنبه گذشته، 9 اسفندماه در موزه هنرهای معاصر فرصتی فراهم آمد تا با حضور هنرمند و اعضای حلقه اسطوره شناسی زوایای کشف شده از نگاه نقاد اسطوره‏کاو کشف و بحث شود. 

بهمن نامور مطلق نشانه شناس ایرانی و دانشیار گروه فرانسه دانشگاه شهید بهشتی، بهروز عوض پور دکترای فلسفه هنر و استادیار دانشکده هنر دانشگاه تهران، بهنام جلالی جعفری دکترای هنرهای تجسمی و عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ و الهام کلاشک کارشناس ارشد نقاشی در این نشست به ایراد سخن پرداختند تا با دید اسطوره کاوانه آثار استاد را به نقد بکشند؛ سنتی که از دیرباز در ایران با معنایی منفی شناخته شده و جاافتاده است. حال آن که نقد قرار است اثر هنری را به بحث بگذارد و آن را کدگشایی کند، اینجاست که معادل قرار دادن دو عبارت نقد کردن با «ایراد گرفتن» اجحاف به نقد و نقاد آثار هنری است.
به گفته نامور مطلق، هنرمند و نقاد که بنا بر فضای نشست، نگارگر و اسطوره‏نگار خوانده شدند هر دو کنش بیانی و زیباشناسانه دارند اما یکی به زبان تصویر و دیگری به زبان محتوا می‏اندیشد. هر چند هنرمند خود منتقدی بزرگ است که نقد او را به سمت خلق سوق داده است؛ خواه نقد یک وضعیت اجتماعی و خواه نقد آثار هنری موجود.

پهلوانی برای نجات کیان نقاشی ایرانی صادقی در سال ۱۳۳۸ نیز سبک ویژه‌ای را در هنر شیشه‌بند منقوش با حال و هوای سبک ایرانی ابداع کرد. استاد سال‌ها در زمینه‌های مختلف نقاشی همچون طراحی پوستر فیلم، گرافیک تبلیغاتی، طراحی بسته‌بندی و طراحی جلد و تصویرگری کتاب و نیز انیمیشن کار کرد. 

علی اکبر صادقی را آغازگر سبک خاصی در نقاشی ایرانی و متاثر از نقاشی‏های قهوه خانه‏ای، پیکرنگاری، پرتره سنتی ایران و سبک هنری قاجار می‏دانیم. نقاشی‏های استاد با استفاده از سراسطوره‏های ایرانی، اسلامی و غربی که در محور افقی جانشین یکدیگر می‏شوند، آثاری خلق کرده که بر دو مبنای فکری و بصری قابل تامل و بررسی هستند. 

در کارهای قدیمی‏تر صادقی (هم در نقاشی و تصویرگری و هم در نقاشی‏های متحرک) به وضوح سر اسطوره ایرانی با خاصیت غنایی، غالب است و فضای کار با نگارگری مکتب هرات شباهت‏های غیرقابل انکاری دارد. در بسیاری از این آثار عناصر اربعه گاه در شکل واقعی خود (آب، باد، آتش و خاک) گاه در سایه رنگ‏های اصلی نقاشی ایرانی (آبی، قرمز، اُکر/طلایی و سبز) قابل تشخیص است. 

گروه دوم کارهای صادقی را آثاری تشکیل می‏دهند که غلبه سراسطوره غربی در آن ها مشهودتر است، در این آثار با مفهوم کادر (در مفهوم نقاشی غربی) در تقابل با جدول‏بندی در نگارگری ایرانی و رخ‏های امروزی از انسان معاصر مواجه می‏شویم که جای خیل سربازان در گروه نخست نقاشی‏های صادقی را می‏گیرد. البته حتی همان رخ‏های امروزی نیز لباسی با طرح لباس سربازان هخامنشیان و نقش های میترایی به تن دارند. در این آثار ویژگی بیان سورئال بیش از نقاشی‏هایی است که فضای ایرانی غالب دارند. هرچند که صادقی سورئال را عنصری غربی نمی‏داند: «مینیاتورهای ایرانی به عقیده من بسیار سورئال است و همچنین تخیل عرفانی ما ایرانی ها نیز سورئال است».

در سومین گروه از کارهای صادقی، فضای ایرانی و غربی در یک قاب به نمایش گذاشته می‏شود؛ آنچنان که نقاش تصویر رقصنده‏ای از تابلوهای ادگار دگا (نقاش فرانسوی) را در میان یک بزم ایرانی نقش می‏کند (تابلوهای بالرین و دگا) یا آنجا که با کلاه خود و سبیل گذاشتن برای «مونالیزا» تصویری غریب از همزیستی نقاشی اسطوره‏ای غربی در میان نمادهای ایرانی خلق می‏کند. 

محمد اسلامی ندوشن در کتاب نبرد «رستم و اسفندیار» معتقد است هر جا کیان ایرانیان در دعوای میان مادیات و معنویات به خطر می‏افتد، نظام پهلوانی کیان ایران و ایرانیان را نجات می‏دهد. صادقی با رویکرد پهلوانانه در حیطه هنر همان کسی است که با تمام توان برای حراست از کیان نقاشی ایران در دنیایی که مدرنیته جای سنت را گرفته و تغییر پارادایم‏ها آشفته کرده‏اش، تلاش کرده است.

نقش اسطوره در آثار صادقی از موضوع تا مضمون به اعتقاد بهروز عوض پور، استاد صادقی در سیر ارسطویی زندگی خویش از شناخت‌شناسی به هستی‌شناسی میل کرده است. در این سیر، اسطوره به عنوان موضوع اثر در نخستین آثارش به ویژه کارهایی که برای کانون پرورش فکری کودک و نوجوان صورت گرفته، موضوع اثر است. اسطوره به تدریج در آثاری که بیانگر جوانه زدن سنت در مدرنیته است -به ویژه در تابلو سیمرغ- به مضمون تبدیل می‏شود. این در حالی است که ریشه و جوانه خود از مبانی فلسفی آثار نقاش هستند و او تلاش می‏کند نشان دهد که ماهیت سنتی ما چگونه در عصر مدرن شکوفا می‏شود.

علاقه صادقی به وطن، فرهنگ و دغدغه دفاع از آن، سبب شده است تا «سرباز ایرانی» به اسطوره شخصی نقاش (از نگاه اسطوره کاو فرانسوی ژیلبر دوران) تبدیل شود. صادقی در مصاحبه‏ای تلویزیونی در مورد شخصیت غالب آثارش که سربازانی با کلاه خود، سپر و نیزه هستند، گفته بود: «اولین آدمی که کشته شد، هابیل بود که با سنگ قابیل به قتل رسید و بعد از آن این سلاح تغییر کرد و به شمشیر و تفنگ و تانک و اسلحه های امروزی رسید، من سمبل همه این آدم ها را یک سرباز جنگجوی ایرانی در نظر گرفته‏ام با تجهیزات سپر و نیزه و ...که همه یک شکل هستند و در همه دوران‏ها این مسائل تکرار می‏شود.»
پس از نقاشی های سورئال، صادقی پرتره هایی را با استفاده از میخ ساخت (تابلوهای «مثبت»، «منفی»، «مقاومت» و «ذوالفقار») و پس از آن بود که یک سال نقاشی نکشید و به جای آن به نوشتن «مطالبی شعرگونه» روی آورد. 

به گفته عوض پور در همین وقفه طولانی نیز هنرمند بیان نوشتاری را جایگزین بیان تصویری می‏کند. از منظر اسطوره شناسی شخصی است که در می یابیم چگونه هنرمند با گسستن از عالم واقعی بیرون و پیوستن به عالم خیالی درون به کیهان شخصی خویش دست می‏یابد، کیهانی که آن را در ساحت خلق متجلی می‏سازد.
بازگشت هنرمند به خلق تصویری و نقاشی با تغییر رویکرد عمده او به سرباز ایرانی است. در «تولد دوباره» سرباز ایرانی وجود ندارد، در مجموعه «صندلی» سرباز هست اما بدون صورت و در کارهای بعدی هنرمند سرباز با چهره‏ای مستور ظاهر می‏شود. همین امر دلیلی است بر مدعای حرکت هنرمند از از شناخت شناسی به هستی شناسی. در این دوره آثار نقاش از ماهیت به هویت میل کرده می‏کند.

سرباز تنهای ایرانی و مفهوم تنهایی و اضطراب نامور مطلق در ارائه تقسیم بندی دیگری از نقاشی‏های صادقی، کارهای نقاش را به سه گروه تفکیک کرد که هر کدام در تصویر واقعیتی متفاوت از یکدیگر، مفاهیم در نهایت مشترکی را القا می‏کنند:

1.نقاشی‏های چند شخصیتی همچون «جنگ پیانو»، «طوفان گل» و «فخر فروشی» همواره مفهوم جنگ و لشکرکشی را القا می‏کنند و گویی نمایش اضطراب نقاش از دور هم جمع شدن انسان‏هاست.

2. نقاشی‏های دو شخصیتی صادقی خود در گروه قابل بررسی است؛ نقاشی‏هایی با مفهوم آرامش و تغزل همچون تابلو «عشق»، «قربانی» با محوریت حضور هم‌زمان یک مرد و یک زن. زیرمجموعه دیگر این گروه آثاری با مفهوم دوگانه‏های جدل است همچون تابلو «تسلیم» که غالبا دو تن با نشانه‏هایی از جنگ و صلح در مقابل یکدیگر قرار دارند.
3. نقاشی‏های تک شخصیتی نیز یا همچون تابلو «زن»، «عروس» و تعدادی از مجموعه «اسطوره» زنی را نقاشی کرده است و یا همچون تابلو «عباس» و مجموعه سربازانی که با میخ کار شده‏ است یک سرباز را نشان می‏دهد. در این تابلوها دسته سومی هم وجود دارد که خود نقاش است در قالب سرباز و پهلوانی تنها، مجروح، رنج دیده و به بند کشیده، «پهلوانی که وظیفه خود را دفاع می‏داند اما همواره تهدید را احساس می‏کند».
   صادقی در فیلم کوتاهی که او را در کنار عباس کیا رستمی کارگردان مولف ایرانی نشان می‏دهد از دوست دوران کودکی و جوانی‏اش به عنوان تنها کسی یاد می‏کند که هرگز به او خیانت نکرده است.

نمایشگاه آثار صادقی هم‌زمان با تولد 80 سالگی هنرمند و به پاس بیش از 60 سال فعالیت حرفه ای هنری او هشتم بهمن ماه در موزه هنرهای معاصر ایران افتتاح شد. 

این نمایشگاه شامل 200 اثر از هنرمند که بزرگترین و کاملترین نمایشگاه صادقی محسوب می‎شود در کنار نشست‏های تخصصی، تا 25 فروردین ماه میزبان علاقه‏مندان است.