هنر حماسه عرفانی، درآمدی بر پوسترهای دفاع مقدس (بخش اول)
کتاب ده سـال بـا طـراحان گرافیک انقلاب اسلامی، شاید تنها کتابی است که در طول ۲۸ سال انقلاب در این خصوص به چاپ رسـیده است. این کتاب شامل همه ی آثار هنرمندان انقلاب اسلامی نیست ولی در حد خود کتابی بی نـظیر به خصوص برای مـعرفی پوسـترهای دفاع مقدس به شمار می رود.
مطالبی که در ادامه می آید براساس آثاری است که در این کتاب به چاپ رسیده است.
پوسترهای دفاع مقدس از منظرهای مختلفی قابل بررسی هستند. ریشه یابی و بررسی تاریخی، انواع، عملکرد، مشخصات و شیوه ی اجراء و... از جمله ی آنهاست. هر چند موارد فوق در حوصله ی این مقاله نـمی گنجد؛ در این مقال تنها به بررسی پوسترهایی چند از دفاع مقدس و مفاهیم نمادین آنها اشاره می شود.
قبل از بحث در ارتباط با پوسترهای دفاع مقدس، لازم است اشاره ای مختصر در باب هنر گرافیک به ویژه پوستر داشت.
امروزه «هنر ارتباط تصویری (گرافیک)» می کوشد با طراحی یـا انتخاب نـشانه ها، علائم، تصاویر، نوشته ها و... و در کنار هم قرار دادن آنها، اثری بیافریند که پیامی را به صورت بصری، واضح و روشن در اختیار مخاطبان خویش قرار دهد. «هنر گرافیک» به طور کلی به آن دسته از آثار تصویری قابل انتشار، شامل نـشانه (آرم)، طراحی حـروف، پوستر، مصور سازی و... که با عملکرد بصری خود، پیام یا اطلاعات مشخصی را به مخاطبان خود ارائه می دهند، اطلاق می گردد.
پوستر(اعلان) هم یکی از مهم ترین شاخه های هنر گرافیک است. طراحی اعلان بر روی یک طرف کاغذ به گونه ای می باشد که شـکل (عنصر تصویری) و نـوشته به صورتی واحد، ایفای نقش نموده و با جاذبه های هنری خاص خویش، چشم مخاطبان را به سوی خود جلب و پیام خود را ارائه و ترویج می نماید. پوسترها در شمارگان زیادی تکثیر و سپس برای اعلام پیام مورد نظر، در محل های عمومی نـصب و بـه نـمایش گذاشته می شوند.
اعلان یا پوستر به مـفهوم امـروزی هـمراه با تنوع رنگ، در اواخر قرن ۱۸ میلادی با استفاده از صنعت چاپ سنگی (لیتوگرافی) شکل می گیرد. در سال های آخر قرن ۱۹ میلادی با حضور نقاشانی مثل لوتـرک، موشا و... در قـلمرو طـراحی پوستر و از طرفی دیگر، با توجه به امکانات ارزان چاپ سنگی، تنوع رنـگ های شـفاف و امکان اجرای آن در اندازه های بزرگ، این هنر توانست تا اواخر جنگ جهانی اول حضوری منحصر به فرد و فعال در بین دیگر رسانه ها به خـود اخـتصاص دهـد. این هنر به سرعت توانست در اکثر مراکز اروپا و امریکا شکوفا و هنرمندان سـرشناس را به سوی خود جذب کرده و به خلق پوستر بپردازند.
تاریخ نزدیک به صد ساله ی گرافیک نوین ایران نشان می دهد هنرمندان از منابع تـصویری و شـاخصه های هـنر ایران از قبیل تجرید، ایجاز، زیباشناسی، دخل و تصرف در طبیعت اشکال (دفرماسیون)، نمادگرایی و... در آثار خویش بهره گرفته اند.
قرن بیستم (میلادی) عصر ظـهور جـنبش ها و مکاتب مدرنیستی در هنرهای بصری غرب است. مکاتبی که از سنت های هنری گذشته می گریختند و تلاش می کردند بر پایه ی فلسفه و تـفکر نـوین، آثار هـنری متناسبی با آن پدید آورند. در ایران و بیشتر کشورهای اسلامی بعد از دهه ی بیست خـورشیدی، مدرن گرایی بـه عـنوان روحیه ی غالب در بیشتر حرکت های فرهنگی جامعه پذیرفته می شود و حتی حمایت نهادهای رسمی آن را تقویت می کنند. این امـر مـوجب پیـدایش جریان هایی در عرصه ی هنرهای تجسمی ایران می گردد.
تقریبا از اوایل نیمه ی سده اخیر در مقابل این جریان، شاهد حضور نقش ها،رنگ ها، اشکال و احجام عـناصر کـهن به مثابه یک روش در هنرهای تجسمی هستیم. هنرمندان با انتخاب آنها به عنوان یک عنصر تجسمی و آمیختن بـا دیـگر عـناصر، تجربه ی جدیدی را در آثار خود آزمودند. این شیوه، به عنوان یک روش، جایگاه ویژه ای را در هنرهای تجسمی به خصوص گرافیک به خود اختصاص داد. شـکی نـیست جریان «سقاخانه» از پیشگامان این نهضت در دوره ی معاصر بوده اند.
جنبش سقاخانه به عنوان اولین تلاش هنرمندان معاصر در جـهت جست و جو و بـهره گیری از صـورت و ظاهر نقش ها، نمادها و نوشته های میراث ملی از یک طرف، و از طرف دیگر آشنایی با زبان روز نقاشی شکل گرفت. در روند شکل گیری «سقّاخانه» توسط هـنرمندان تجربه گرای مـعاصر، گروهی در آثارشان علاوه بر شکل های سنّتی، به خطر نیز روی آورده و آن را با عناصر سـنّتی در آمـیختند و بـه جلوه های جدیدی از هنر معاصر ایرانی رسیدند. فقدان شناخت بسیاری از هنرمندان با معرفت معنوی و درک ارزش ها و مفاهیم نـمادین هـنر کهن ایـرانی، این جنبش را به خاموشی فرو برد.
