بررسی طنز و برخی از گونه‌های شوخ طبعی در ادبیات ایتالیا

کمدی ایتالیایی (Commedia all'italiana) با فرهنگ عامه ایتالیا گره خورده و ژانری از فیلم ایتالیایی است. این اصطلاح به جای یک ژانر خاص، تقریباً مربوط به اواخر دهه پنجاه تا اوایل دهه هفتاد است که در آن صنعت فیلم ایتالیا، کمدی‌های موفق بسیاری را تولید می‌کرد و برخی از ویژگی‌های مشترک آن شامل هجو آداب، اصطلاحات مضحک و گروتسک، تمرکز زیاد بر روی موضوع‌های اجتماعی آن دوره و مشکلاتی بود که اغلب همراه با غم و اندوه و انتقاد اجتماعی مطرح می‌شد که محتوای کمیک را کم‌رنگ می‌کرد و به شرح داستان‌های تاسف بار فقرا در فضای نامناسب و منفی پس از پایان جنگ جهانی دوم در اروپا و به ویژه در ایتالیا می‌پرداخت. در هر پلان از فیلم‌های این ژانر، گروهی از سارقان و راهزنان وجود داشتند که می‌خواستند با هر ترفندی، زندگی خود را تأمین کنند اما به خاطر جهل، بی‌کفایتی، وسایل ناکافی و بسیاری از مصائب دیگر با مشکلات متعددی مواجه می‌شدند و کل ماجرای داستان حول همین سوءتفاهمات به ظاهر غیرضروری بود و به بیننده این امکان را می‌داد تا نگاه عمیقی به کمبودهای ایتالیایی‌های آن دوره داشته باشند و آنچه باعث خنده بیننده می‌شد جوک‌های مربوط به اشتباه‌های مکرر بازیگران بود.

عنصر غم و اندوه در تمام داستان‌های با موضوع کمدی ایتالیایی بسیار زیاد است که علاوه بر تمسخر مردم فقیری که به دنبال بهبود وضعیت خود هستند این موضوع تا انتهای تلخ آن ماجرا همراه با لبخند تلخ و امید کمرنگ به آینده روشن در قهرمانان اصلی وجود دارد. یکی از ویژگی‌های مهم دیگر این نوع کمدی، احساس است و قهرمان‌های اصلی داستان‌ها با این که اوضاع اجتماعی بدی دارند اما اراده زیادی برای زندگی کردن از خود نشان می‌دهند ولی در نمایش، یک حس مخالف مانند دست و پا چلفتی بودن فرد یا زمین خوردن آنها است که باعث خنده تماشاگران می‌شود. این کار را ماریو مونیچلی در سال 1958 با اثر I soliti ignoti آغاز کرد که نام آن برگرفته از عنوان Divorzio all'italiana Pietro Germi بود. در دهه شصت و هفتاد چنین طرح‌هایی با هجو ادغام شدند که در سال 1976داستان‌هایی مانند Signore e signori buonanotte  شامل صحنه‌های هجو اغراق آمیز بودند.

کمدی ایتالیایی در دهه هشتاد متوقف شد و ژانر کمیک جای خود را به جنبه مبتذل و توهین‌آمیز شخصیت‌ها داد که از مدل‌های آمریکایی پیروی می‌کرد. آخرین فیلم مشهوری که شخصیت‌های کمدی ایتالیا را نشان می‌دهد فیلم Il marchese del Grillo به کارگردانی ماریو مونیچلی در سال 1981بود که بدبینی، موضوع اصلی این فیلم است.

تاریخچه طنز و شوخ طبعی در ایتالیا

کمیک‌های ایتالیایی به عنوان fumetto [fuˈmetto]، شکل جمع fumetti [fuˈmetti] شناخته می‌شوند. محبوب‌ترین کمیک‌های ایتالیایی به بسیاری از زبان‌ها ترجمه شدند. اصطلاح fumetti غالباً برای اشاره به عکس‌های کمیک استفاده می‌شود.

ریشه Fumetto ایتالیایی مربوط به نشریاتی است که در نشرهای طنز قرن نوزدهم دارای مخاطبان جوان‌ هستند. این مجله‌ها، کارتون‌ها و تصاویر را برای اهداف آموزشی و تبلیغاتی منتشر می‌کردند. اولین انتشار هجوآمیز مصور در سال 1848 مربوط به یک مقاله روزانه در L'Arlecchino در ناپل بود. از دیگر نمونه‌های قابل توجه مقاله‌های طنز آن دوره می‌توان به Lo Spirito Folletto منتشر شده در میلان، Il Fischietto و Il Fanfulla در تورین اشاره کرد که در سال 1872 در رم تأسیس شدند. علاوه بر آن، برخی از مهمترین عناوین نشریه‌های ویژه کودکان در این دوره Il Giornale per i Fanciulli در سال 1834،Il Giovinetto Italiano در سال 1849 و Giornale per i bambini در سال 1881 بودند.

اما اولین کمیک ایتالیایی مربوط به سال 1908 است که در 27 دسامبر دکه‌های روزنامه فروشی ایتالیا اولین شماره Il Corriere dei Piccoli را ارائه کردند و شماره اول آن، خوانندگان را با ماجراهای بیلبولبول که اولین شخصیت طنز ایتالیایی به حساب می‌آمد و یک بچه سیاه پوست کوچک بود که توسط آتیلیو موسینو ترسیم شده بود، آشنا کرد.

همچنین، آنتونیو روبینو نیز پرکارترین تصویرگر کمیک قبل از جنگ جهانی اول بود. موسینو و روبینو نوارهای خود را بر اساس تقلیدهای روش‌های یادگیری در مدرسه بنا کردند این به آن معنا است که بیلبولبل تقلید از اصطلاحات و کوادراتینو تقلید از هندسه است.

علاوه بر آنها، ایل کوریرینو نیز کمیک‌های آمریکایی را به مخاطبان ایتالیایی معرفی کرد: "Happy Hooligan" به "Fortunello"، "The Katzenjammer Kids" به "Bibì e Bibò"، "Bringing Up Father" بهArcibaldo e Petronilla" "، "Felix the Cat" به "Mio Mao" تغییر نام داد.

به دنبال موفقیت چشمگیر ایل کوریرینو برای رسیدن به 700000 نسخه، پس از آن چندین نشریه ادواری دیگر طی سال‌های بعدIl Giornaletto)  (1910)، Donnina  (1914)، L'Intrepido (1920) وPiccolo mondo (1924)) منتشر شدند.

در 1920 چندین نشریه ادبی، کمیک‌های آموزشی را برای جوانان ایتالیایی منتشر می‌کردند که می‌توان بهIl Giornale dei Balilla (1923) و La piccola italiana (1927) اشاره نمود.

در سال 1932، لوتاریو وچی "ناشر میلان" Jumbo را راه‌اندازی کرد که بسیاری از افراد، آن را اولین انتشار واقعی کمیک ایتالیایی می‌دانند. اما از اول ژانویه 1939، انتشار کمیک‌های خارجی ممنوع شد و ایتالیایی‌ها نیاز به ‌ساخت شخصیت‌های ملی داشتند که نشان‌دهنده میهن‌پرستی و برتری نژاد ایتالیایی باشد به همین دلیل برخی از ناشران به سادگی نام قهرمانان آمریکایی را با نام‌های ایتالیایی عوض کردند. اما پس از پایان جنگ جهانی دوم دامنه فعالیت در مطبوعات طنز ایتالیا گسترش یافت و بسیاری از عناوینی که در طول جنگ مجبور به انتشار مطالبی بودند که فقط دکه‌های روزنامه را پر کند و همچنین نشریات جدیدی که اغلب آنها توسط ناشران بداهه‌ها پشتیبانی می‌شدند و به دنبال یک سود سریع بودند به آنها پیوستند و عرضه بیش از حد مطالب کمیک منجر به بحران عدم وجود مجله کمیک به صورت سنتی شد. از میان انتشارات‌های متعدد آن دوره، (1944)L'Avventura  یک مجله رُمی بود که نوارهای ماجراجویی آمریکایی مانندMandrake ،L'Uomo Mascherato و Flash Gordon را ارائه می‌داد. یک نشریه رُمی دیگر نیز به نام رابینسون در سال 1945 چاپ شد که تا سال 1947 دوام آورد و نود شماره منتشر کرد.

اما در سال 1945، یکی از اصلی‌ترین مجله‌های این دوره به نام L'asso di Picche به وجود آمد که نتیجه کار گروهی از هنرمندان جوان ونیزی از جمله آلبرتو اونگارو، دامیانو دامیانی، دینو باتاگلیا و بیشتر از همه فرناندو کارکوپینو و هوگو پرات بود که در ونیز منتشر شد و رویکرد متمایز آنها به شکل هنری باعث شد که آنها نام «مکتب ونیزی» را در کمیک‌ها به خود اختصاص دهند. پس از آن، حزب کمونیست ایتالیا با الهام از موفقیت ایل ویتوریوزو تصمیم گرفت از رسانه طنز برای تبلیغات خود بهره‌برداری کند به همین دلیل، در سال 1949 ایل پیونیر تاسیس شد و نشریه جدید با هدف مخاطبان بسیار جوان، مطالب فانتزی و همچنین ماجراهایی را با توجه به مسائل اجتماعی آن دوره ارائه می‌داد.

پس از جنگ، بنیتو ژاکووتی در ایل ویتوریوزو به عنوان مشهورترین طنزپرداز ایتالیایی کار خود را آغاز کرد. اما محبوب‌ترین شخصیتی که او خلق کرد مربوط به سال 1957 بود و کوکو بیل نام داشت که تقلید مسخره‌آمیز از کمیک‌های غربی بود.

در سال 1954 انتشارات Il Discoolante آغاز به‌کار کرد و این، نسخه ایتالیایی هفته‌نامه انگلیسی Eagle بود و Dan Dare را به مردم ایتالیا معرفی کرد. در سال 1955 نیز تن تن اقتباس شده از مجله فرانسوی تن تن که اولین بار طنزهای فرانسوی- بلژیکی را به مردم ایتالیا ارائه می‌داد، منتشر شد.

اما شاخص‌ترین پدیده آن دوره، ظهور کتاب‌های طنز بود. آنها با قالب‌های مختلف در اندازه نوار، کتابچه و کتاب‌های حجیم چاپ شدند و داستان‌های جمع آوری شده از مجله‌ها و همچنین ماجراهای جدید شخصیت‌های ایتالیایی را ارائه دادند. در صفحه‌های کتاب‌های طنز، قهرمانان ساخته شده در ایتالیا محبوبیت پیدا کردند و همتایان آمریکایی خود را تحت الشعاع قرار دادند.

در میان مجری‌های سریال‌های ایتالیایی آن سال‌ها تکس ویلر از مشهورترین آنها بود. وی با استفاده از کتاب‌های مصوری به نام تخیل اثر جیان لوئیجی بونلی و همچنین مداد نوشته اورلیو گالپینی داستان‌های کاملی را در بیش از 100 صفحه به صورت سیاه و سفید در قالب کتاب جیبی ارائه داد که به Bonelliani معروف شد و همیشه موضوع آن ماجراجویی بود.

در سال 1960نیز سریال Diabolik بر سریال‌های بعدی مانند Kriminal و Satanik تأثیر فراوانی گذاشت و پس از آن، یکی از معروف‌ترین دوتایی‌های تاریخ کمیک توسط مگنوس و بانکر ایجاد شدند اما برجسته‌ترین ساخته آنها سریال جاسوسی طنزآمیز Alan Ford در سال 1969 بود.

ایتالیا، همچنین با استفاده از داستان‌هایی با شخصیت‌های دیزنی مانند میکی موس و دونالد داک کمیک‌های زیادی را تولید کرد. پس از سال 1960، هنرمندان آمریکایی کمیک‌های دیزنی مانند کارل بارکس و فلوید گوتفردسون داستان‌های گذشته را تولید نکردند. در حال حاضر نیز تولید داستان‌های جدید آمریکایی کاهش یافته‌ و این جایگاه توسط دانمارک و ایتالیا پر شده‌است و"Scuola disneyana" ایتالیایی، چندین نوآوری ایجاد کرد که شامل ساخت طول استاندارد ایتالیایی برای داستان‌ها (30 صفحه)، تفسیر مجدد آثار مشهور ادبیات در "Parodie" و نوشتن داستان‌های طولانی تا 400 صفحه است.

از مهمترین هنرمندان و نویسندگان می‌توان به مارکو روتا، رومانو اسکارپا، جورجیو کاوازانو، ماسیمو دی ویتا، جیووان باتیستا کارپی و گویدو مارتینا اشاره کرد. مشهورترین شخصیت دیزنی که در ایتالیا خلق شده، Paperinik است که برای مخاطبان انگلیسی با نام Duck Avenger یا Phantom Duck شناخته می‌شود و ایتالیا سالانه حدود 8000 صفحه از داستان‌های جدید دیزنی را که به سراسر جهان صادر می‌شود؛ چاپ می‌کند.

در سال 1970 و اوایل 1980، بسیاری از هنرمندان جوان روشنفکر که در اطراف شهر بولونیا بودند تحت تأثیر صحنه کمیک زیرزمینی ایالات متحده قرار گرفتند که نمونه آن را رابرت کرامب اجرا می‌کرد. پس هنرمندانی مانند آندره پازینزا، فیلیپو اسکوزاری، استفانو تامبورینی، تانینو لیبراتوره و ماسیمو ماتیولی داستان‌هایی با مضامین تاریک و سورئال از فعالیت سیاسی تا مبارزه با اعتیاد به مواد مخدر و اختلاف نظر و سرخوردگی فرهنگ جوانان در ایتالیا منتشر کردند که بسیار خشن بودند. مجلات طنز مانند Frigidaire و Il Male نیز، اغلب این داستان‌ها را در قالب‌های اپیزودیک به صورت ماهانه چاپ می‌کردند. اگرچه این مطالب، مخاطبان محدودی داشت اما از مجموعه طنزهایی که بیشترین موفقیت را در این زمینه داشتند می‌توان به کورتو مالت ساخته هوگو پرات و والنتینا ساخته گیدو کرپاکس اشاره نمود. اولی، به شکل کمیک‌های کلاسیک ماجراجویی بزرگسال به صورت خلاصه‌های تکمیل شده‌است ولی دومی نوع خاصی از کمیک‌های اروتیک هست.

کتاب‌های کمیک بهترین روش یادگیری زبان ایتالیایی

آموزش زبان ایتالیایی با کمیک، فراتر از یک روش سرگرم‌کننده برای یادگیری است. ایتالیایی‌ها توجه ویژه‌ای‌ به fumetti دارند. آنها داستان‌ها و هنرمندان مورد علاقه خود را تا حد زیادی متفاوت از سایر کشورها گرامی می‌دارند و آن را به عنوان رسانه، بخش بزرگی از فرهنگ ایتالیا می‌دانند.

ممکن است که شما کمیک‌ها را داستان‌هایی پوچ و خشن برای نوجوانان تصور کنید اما در ایتالیا، اینطور نیست. ایتالیا دارای یک سنت غنی از کمیک است که به بیش از یک قرن قبل باز می‌گردد. در آنجا همه مردم، نویسندگان و هنرمندان را می‌شناسند و خوانندگان آنها از اقشار مختلف جامعه هستند و مطالعه کمیک جزو فرهنگ ایتالیا است. کمیک‌ها با مرتبط کردن هر نوشتار با تصویری از آنچه توصیف می‌شود به افراد کمک می‌کند تا مطالب را سریعتر یاد بگیرند. با این که در رمان‌های ایتالیایی، دستور زبان، پیچیدگی‌هایی دارد که لزوماً در زندگی روزمره از آنها استفاده نمی‌کنند اما کمیک‌ها به زبان محاوره‌ای و عامیانه هستند که به درک سریعتر مطالب و یادگیری آسانتر زبان ایتالیایی کمک زیادی می‌کنند.

بررسی برخی از گونه‌های شوخ‌طبعی در ایتالیا

Commedia erudita

فرم دراماتیک ایتالیایی قرن شانزدهم برخلاف تئاتر، کمدی بومی و بداهه‌ است که از فیلم‌نامه‌هایی به زبان لاتین یا ایتالیایی پیروی می‌کند که براساس آثار علمی قبلی نویسندگان ایتالیایی و روم باستان است. از آنجا که زبان به کار رفته در کامودیا ارودیتا برای عموم مردم به راحتی قابل درک نبود این نمایشنامه‌ها برای اشراف، معمولاً توسط بازیگران غیرحرفه‌ای (دیلانتانی) اجرا می‌شد. منابع کمدی ارودیتا شامل کمدی‌های نمایشنامه‌نویسان رومی پلاوتوس و ترنس و آثار جیووانی بوکاچیو اومانیست قرن چهارده میلادی بود. درام‌های دیگر نیز توسط لودوویکو آریوستو -بهترین نویسنده کمدی بومی اولیه ایتالیا و چهره اصلی در استقرار این شکل ادبی- ارائه شد. علاوه بر آن، نیکولو ماکیاولی نیز با La mandragola (1524؛ «ماندراک») صاحب یکی از کمدی‌های برجسته قرن بود. علاوه بر آن، جیامباتیستا دلا پورتا -نویسنده فیلسوف- هم، هجوهای گزنده‌ای نوشته است. مضامین، نقش و نگارها، موقعیت‌ها و استفاده از شخصیت‌های نمایش توسط erudita Commedia نسبت به dell'arte Commedia که بر اساس سه رکن اصلی وحدت نمایشی (زمان، مکان، عمل) در شمال ایتالیا پایه‌گذاری شده بودند، بسیار تأثیرگذار بود.

Fabula Atellana

اولین طنز بومی ایتالیا و در زبان لاتین به معنای بازی آتلان است و احتمالاً کمدی بداهه‌ روستایی است با شخصیت‌هایی نقاب‌دار. این نمایش‌های خنده‌آور farce)) نام خود را از شهر آتلا در منطقه کامپانیا در جنوب ایتالیا گرفتند و به نظر می‌رسد که ریشه آنها متعلق به ایتالیایی‌هایی که به گویش اسکانی صحبت می‌کنند، باشد. کارهای آنها در جمهوری باستان و اوایل شاهنشاهی روم به یک سرگرمی محبوب تبدیل شدند و در آن زمان، این کارها به زبان لاتین اجرا می‌شدند اما احتمالاً با کلمه‌ها و نام‌های محلی اسکار آمیخته شده‌بودند. در اصل بر اساس سناریوهای ارائه شده توسط سنت شفاهی، آنها در قرن یک قبل از میلاد به ژانر ادبی تبدیل شدند اما تنها چند قطعه از آثار لوسیوس پمپونیوس از بونونیا، نوویوس و نویسندگان دیگر باقی مانده‌است.

شخصیت‌های نمایش‌های خنده‌آور farce)) عبارتند از: Maccus، دلقک، Bucco (گونه‌های چاق)، افراد ساده، Pappus، پیر نادان، Dossennus که نام او از معنای گوژپشت گرفته شده‌است و Manducus که شاید به معنای پرخور باشد. پس از قرن یک میلادی هیچ سابقه‌ای در مورد این نمایش‌های خنده‌آور (farces) وجود ندارد اما برخی از شخصیت‌های commedia dell’arte ایتالیایی قرن شانزدهم نشان‌دهنده تأثیر نمایش‌های آتلان بر آنها است.

Comic verse

زبان آنها اغلب مطابق با مضامین مورد بحث در شعر و به صورت محاوره‌ای و گاه مبهم است و به عمد با زبان رسمی و معیار مطابقت ندارد. این نوع از سرودن شعر متعلق به یک سنت مرسوم اروپایی هست که مدیون شاعران طنزپرداز گلیارد قرن دوازدهم و سیزدهم است که شعر لاتین را در ستایش لذت و یا در جنجال با دشمنان شخصی خود یا در مورد زنان یا کلیسای کاتولیک روم می‌نوشتند. اگرچه شخصیت‌هایی که آنها تحت تأثیرشان قرار می‌گرفتند افراد خشنی بودند اما شاعران کمیک که بیشتر شعرهای آنها غزل بود ادیبان متمدن و باشخصیتی بودند که قدیمی‌ترین و مشهورترین آنها روستیکو دی فیلیپو بود که هم شعر عاشقانه محبت‌آمیز و گاهی نیز اشعار بی‌ادبانه از نوع واقع‌گرایانه می‌سرود.

شوخ طبعی مردم ایتالیا

شوخ‌طبعی در ایتالیا همواره در انواع سبک‌ها و شخصیت‌های کمدی آنها اعم از "commedia dell'arte" و هم در شخصیت‌های بدبین کارتونیست آلتان وجود داشته‌است. به همین دلیل لوموند در آخرین قسمت از مجموعه طنز خود می‌گوید: «نمونه‌های کهن جامعه ایتالیا آینده روشنی را در پیش دارند.»

ایتالیایی‌ها همیشه با نوعی اغراق همراه با خشونت یا کنایه به خود می‌خندند. آنها برای یکدیگر منبعی تمام نشدنی از خنده‌های خوب هستند که آنها ناشی از ایرادهای واقعی یا فرضی حاصل از عدم تفرقه، بی‌نظمی، فقدان هر گونه احساس علاقه عمومی و تقلب است که هریک فرصتی را برای صعود به صحنه طنز و یا نشان دادن ناامیدی فراهم می‌کند که سبب خنده می‌شوند مانند شخصیت اوگو فانتوزی (Ugo Fantozzi) که سازنده‌اش"پائولو ویلاجیو" آن را به سینما آورد تا او نقش یک کارمند دفتری بدشانس را بازی کند که تعالی معایبی مانند تنبلی و حیله‌گری را در خود جای دهد یا مدیر مرکز تحقیقات " "Giovannantonio Foraboscoدر مورد شوخ‌طبعی راونا، در امیلیا-رومانیا توضیح می‌دهد که وقتی ما به Fantozzi می‌خندیم در اصل، به خودمان می‌خندیم.

اما در قرن نوزدهم جاکومو لئوپاردی در "گفتمان وضعیت اخلاق فعلی در ایتالیا" (Les Belles Lettres)، ویژگی خنده ایتالیایی را زیر سوال برد. وی توضیح داد: «ایتالیایی‌ها بیش از هر ملت دیگری به زندگی می‌خندند که با حقیقت، اعتقاد، تحقیر و سردی بیشتری همراه است. زیرا ارزش زندگی از نظر آنها بسیار کمتر از آن چیزی هست که برای دیگران ارزشمند است و این ناشی از یأس آگاهانه و کنایه‌های دائمی است که منجر به زوال روابط شخصی و اجتماعی می‌شود و کمدی ایتالیایی که در دهه 1970 مورد توجه علاقمندان به سینما بود بر پایه هجو استوار شد که ناراحت کننده بود. این الگوهای کهن از commedia dell'arte (دزد چمدان، ژاندارم ابله، استاد خسیس) مشتق شدند که خود آنها آواتار شخصیت‌های تئاتر لاتین بودند. در نهایت، باید به این نکته اشاره کنم که ایتالیایی‌ها بیش از دو هزار سال است که با استفاده از هجو یکدیگر را مسخره می‌کنند و این چیزی نیست که تغییر کند.»

در نهایت، لازم به ذکر است که علاقمندان برای آشنایی بیشتر با طنزپردازان ایتالیایی می‌توانند مطالب بعدی ما را در سایت دفتر طنز حوزه هنری دنبال کنند و همراه‌مان باشند.

منابع:

1. Commedia all'italiana, https://en.wikipedia.org/wiki/Commedia_all%27italiana

2. Italian comics, https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_comics

3. Get “Drawn” into Italian! Learn Italian by Reading Italy’s Best Comic Books, https://www.fluentu.com/blog/italian/learn-italian-reading-2/

4. Commedia erudite, https://www.britannica.com/art/commedia-erudita

5. Fabula Atellana, https://www.britannica.com/art/fabula-Atellana

6. Comic verse, https://www.britannica.com/art/Italian-literature/Comic-verse

7. In Italy, the joke is on them, https://voxeurop.eu/en/in-italy-the-joke-is-on-them/

ترجمه و تالیف: یاسمن حسینی، دفتر طنز حوزه هنری