منظر طبیعت در نگاره های ایرانی
نگاره همای و همایون در باغ شاهی/ از نسخه خواجوی کرمانی در هرات/ منسوب به غیاث الدین خلیل/ پاریس، موزه هنرهای تزیینی
تمام اجزای حاضر در ترکیب بندی نگاره ها های ایرانی به یک اندازه ضرورت و اهمیت دارد و این به سبب تعادل پدیدار شده در سراسر صفحه است
نگاره همای و همایون در باغ شاهی با حضوررنگارنگ طبیعت و منظر دلنشین باغ و بوستان ایرانی چنان حال و هوایی به مینیاتور ایرانی بخشیده که صحنه های این جهان را به جهان ماورایی پیوند میزند. این شیوه در تصویرسازی اغلب نگاره ها )اعم ازداستانهای عاشقانه و بزمی، شکار و رزم شاهان و یا صحنه های حماسی از نبرد رستم و دیو سفید و دیگر موضوعات مانند اندرونی شاهان، مجلس درس و بحث فقها و عرفا ( دیده میشود. این صحنه ها در دل طبیعت روی داده و شخصیتهای داستان معمولا درمیان باغ و بوستان هستند و یا از طریق پنجره و دریچه ای با طبیعت و باغ در ارتباطند. در تزیینات معماری، لباس، آلات و ابزار و اثاثیه همچون فرش، پرده، ظروف و اشیاءنیز نمادها و نشانه های طبیعت آشکار است. آن چه موجب حضور مؤثر و بارز عناصرطبیعی در هنر مینیاتور ایران شده پیشینه باورها، رسوم و آئینهای نیاکان است که طبیعت را گرامی میداشتند و به عناصر برگزیدة آن همچون آب، آتش، آسمان و اجرام سماوی مانند خورشید و ماه و ستارگان با دید احترام و تقدس مینگریستند. همچنین گیاهان را به عنوان نشانه های حیات و سرسبزی و طراوت می ستودند و گیاهانی خاص را مقدس دانسته و در حفظ و نگهداری آن میکوشیدند. تا جایی که آنان را به ایزدانی منسوب کرده و برایشان نیایش گاه ها برپا میداشتند. سروهای مقدس، چنارها و گاه بر حسب منطقه و جغرافیا درختانی چون بید، گز و بلوط را محترم شمرده و به آنان دخیل می بستند.
سایر گیاهان و گل بوته ها و درختان پر گل و شکوفه و حتی گلها وگیاهان خودرو نیز به جهت سودمندی در باغها و حیاط ها فراوان بوده و از آنها حفاظت می شده است. بنابراین آنچه از گیاهان در باغها و حیاط خانه های ایرانی وجود داشته علاوه بر جنبه زیبایی، سودمندی و نقش فایده رسانی آن مطرح بوده است؛ که بعضا در صحنه های مینیاتور، واقعیت و خیال به هم جنبه آیینی و تقدس به خود گرفته اند.
دو دلداده در باغی خیال انگیز درحالی به ملاقات یکدیگر آمده اند که گل و بوته های رنگارنگ، جویباری پیچان که از لا به لای درختان شکوفه میگذرد و درختچه های گل سرخ و محمدی، ختمی های قرمز و سفید و نارنجی، گلهای سوسن و نسرین در فضایی روشن و شفاف همچون پرده ای رنگین دلدادگان را احاطه کرده اند.
درختان شکوفه سفید و صورتی بر لب جوی خودنمایی می کنند و شکوفه های سفید با ستارگان در آسمان لاجوردی پیوند خورده اند. بخشی از حصار باغ با رنگ قرمز ونارنجی زیر آسمان نیلگون ستارگان و هاله زرین ماه خودنمایی می کند. سرستونهایی از کله شیر که آرایش یال شیران به شعاع های خورشید می ماند به همراه شکوفه های سفید در آسمان لاجوردی جلوه گر شده اند. طبیعت با دو منظر روز و شب که هردوهنگام در اوج زیبایی و شکوه ترسیم شده اند دو دلداده را به شور و سرمستی فرا می خوانند. آن چه از عناصر منظر و طبیعت در این صحنه مشاهده میشود؛ همانا عناصر واقعی و ملموس است که در باغ ها و حیاط های ایرانی وجود دارند.
در صحنه دیدار همای همایون گرچه آسمان و فضای بالایی شب را می نماید، اما درباغ روز است و دلدادگان با لباسهای رنگین و شفاف و هماهنگ با گلهای رنگارنگ به دیدار هم شتافته اند. بنابراین آنچه فضای مینیاتور را با خیال و رویا و به تعبیر جمعی از اندیشمندان به عالم مثال و عالم تجرید پیوند میزند؛ شیوه قرارگیری عناصر واقعی و طبیعی است. که در زمان و مکانی واقعی نمی گنجند و به گونه ای غیر متعارف و رویایی و نمادین در کنار هم شکل گرفته اند.
دیدار همای و همایون در باغ و بوستان رویایی صورت گرفته که منظری زمینی و این جهانی را در نهایت زیبایی با فضایی آسمانی و ماورایی پیوند زده است. در این صحنه روز و شب به هم پیوند خورده، زمان و مکان شکسته شده و منظرهای ویژه ترسیم شده است. این صحنه همچون دیگر رویدادهای مینیاتور ایران از عناصر منظر و ریشه داردر اندیشه و باور طبیعتگرای ایرانیان بهره گرفته تا در منظره پردازی ویژه خود زمینه پرداختن به معانی رمزی و قدسی را فراهم آورد.
بخشی از مقاله "تحلیل منظره پردازی نگاره همای و همایون" نوشته شهره جوادی
