آشنایی با نگارش طنز و کمدی در ادبیات نمایشی، قسمت 17

«در قسمت های قبلی به وضعیت های نمایشی و طراحی داستان های طنز و تاثیر و کارکرد هر یک از عناصر در ساختار طرح دراماتیک طنز پرداختیم در این قسمت به شخصیت کمدین خواهیم پرداخت.»

شخصیت کمدی و کمدین

تفاوت «شخصیت کمدی» و «کمدین» بسیار مهم است و غالبا این دو مفهوم با یکدیگر خلط می‌شوند. لذا برای ورود به بحث ضروری است به این تفاوت بپردازیم.

هر دوی این کاراکترها احتیاج به انعطاف‌پذیری در حرکات؛ عدم انعطاف‌پذیری در رفتار؛ هوش سرشار و حاضر جوابی؛ بازی روان و یکدست با اندکی اغراق و البته قدرت طنزپردازی و خنداندن مخاطب خود را دارند اما تفاوت آنها را می توان به شرح زیر بیان کرد:

• «کمدین» نقش محوری در داستان دارد (نه نقش‌های حاشیه‌ای همچون میری و ظهوری)
• فیلم‌هایی که در آن «کمدین» نقش دارد به شکل سریالی و با کاراکتری مشخص ساخته و پخش می‌شوند (مانند مجموعه‌ی فیلم‌های لورل و هاردی، باستر کیتون، چاپلین، هارولد لوید، نورمن، جری لوییس، ...)
• خصوصیات، رفتارها، گریم چهره و حتی نوع لباس‌های کمدین‌ها در تمامی این فیلم‌ها (به طوری که به همان‌ها شناخته شوند) همواره ثابت است (مانند عینک گرد هارولد لوید، عصا و کفش‌ها و کت‌ و شلوار چاپلین)

          اما بازیگر فیلم کمدی و یا همان «شخصیت کمدی»  اگر تنها روایت کننده داستان طنز باشد کافی است بدون لحاظ کردن موارد بالا. مانند اکبر عبدی، علیرضا خمسه و اکثر بازیگران وطنی دیگر که با تعاریف فوق، بازیگر فیلم‌های کمدی محسوب می‌شوند نه کمدین!

از همین رو با توجه به قواعد فوق، و به زعم نگارنده در سینمای ایران تنها می‌توان به یک نفر که خالق یک شخصیت ساده روستایی در سینمای پیش از انقلاب بوده به عنوان تنها کمدین تاریخ کشورمان اشاره نمود (پرویز صیاد در نقش صمد آقا)

خصوصیات شخصیت کمدی(به مفهوم عام)

بدون توجه به تقسیم بندی بالا در خصوص تفکیک شخصیت کمدی و کمدین خصوصیات مشترکی در بین کسانی که به عنوان نقش محوری فیلم‌های کمدی ظاهر می‌شوند وجود دارند که در این قسمت به آن‌ها خواهیم پرداخت.

در آثار کمدی ما همواره شاهد رفتار غیر عادی آدم‌ها هستیم، رفتار شخصیت‌های کمدی نیز بر همین اساس تعریف می‌گردد.

 کمدی، باورهای فرهنگی و احترامی را که برای وجود جسمانی انسان، به عنوان موجودی شریف، قایلیم؛(به‌عنوان مثال، در پرتاب کیک، ناشی‌گری و افتادن زمین یک شخص و...) خدشه‌دار می‌کند و طبق رویدادها و روابط علت و معلولی ارتباط آنها را باژگونه جلوه می‌دهد.

«شخصیتی کمیک است که خود به خود و بی اراده راه خود را برود و دغدغه خاطر تلاقی با دیگران را نداشته باشد. خنده در این هنگام پدید می‌آید تا گیجی و بی خیالی چنین شخصی را اصلاح و او را از خواب بیدار کند. در اصل هر کس جدایی از دیگران را پیش بگیرد خود را خنده‌دار می‌کند کمدین غیر اجتماعی است.» (برگسون، 1379: 96)

شخصیت کمدی همواره در صدد آن است جوری عمل کند که مخاطبش دچار احساسات نشده و یا احساس خاصی او را متأثر نکند. هنگامی که مخاطب فارغ از احساسات است، می‌تواند با نگاهی منطقی به مقایسه رفتار‌های شخصیت کمدی با سایر اشخاص بپردازد و به آن بخندد. (همانطور که قبلاً هم گفتیم احساسات آفت طنز است.) همچنین خود شخصیت کمدی نیز در مواجهه با رویدادهای نمایش کمتر تحت تأثیر احساساتش عمل می‌کند.شهرت کمدینی همچون باستر کیتون در این است که به هیچ وجه نمی‌توان کوچکترین حسی را از حالات صورتش متوجه شد. حال در همین راستا هر عمل و یا رفتاری که بتواند شخصیت کمدی را از احساسات رایج جامعه دور نماید شخصیت کمدی بامزه‌تر خواهد شد. یکی از این رفتارها انعطاف­ناپذیری است. اگر شرائط پیش روی شخصیت کمدی تغییر کند اما او همچنان به همان کار قبلی خود ادامه بدهد بالطبع این کار شخصیت کمدی خنده‌دار خواهد شد. به‌ عنوان مثال، هنگامی که پیچ می­پیچد شخصیت کمدی نمی­پیچد.

راه دیگر دور کردن احساسات از شخصیت کمدی ماشینی کردن او است. به شکلی که حرکات او همچون ماشینی بی احساس تکراری و بر اساس نظمی خاص انجام گیرد. بهترین مثال این حالت، فیلم عصر جدید چارلی چاپلین است که او خود تبدیل به قسمتی از ماشین می‌شود.

خودکار شدن و غیر ارادی بودن رفتار و حرکات از دیگر خصیصه‌های شخصیت کمدی است. لذا کمدین سعی بر آن دارد تا توجه ما را از اعمالش که کاملاً ارادی و آگاهانه است به سمت حالت‌های غیر ارادی ببرد. منظور از حالت‌ها هم، ژست‌ها، وضعیت‌ها، جنب‌وجوش‌ها و حتی گفتارهای بی هدف است. بدین ترتیب توجه به اعمالی که اختیار یک شخص و احساساتش در آن متجلی است تراژدی (مانند عمل از روی میل و اراده قهرمانان تراژدی واسطوره­ای) و اعمالی که خودبخود و بی اراده باشند کمدی می‌شود. (مانند شخصی که نشان می‌دهد مختار است اما همواره افسارش در دست زنش است.) به طور کلی؛ بی انعطافی، گیجی و سر به هوایی، اجتماعی نبودن؛ اینها در هم نفوذ می‌کنند و شخصیت کمدی را به وجود می‌آورند.

در مجموع می‌توان گفت کمدین سعی دارد توجه ما را به سمت ویژگی‌های جسمانی (نه معنوی و روحانی) پیش‌ساخته‌ خود معطوف سازد. یعنی اعمال و حالات فیزیکی که به هیچ وجه با شرایط جاری سازگار و منطبق نیستند و شخصیت کمدی همچون یک ضبط صوت، تجربیاتی را که قبلاً ضبط کرده در وقت مقتضی و بدون توجه به وضعیت فعلی بروز می دهد.

          شخصیت کمدی معمولاً یک [نوع] هست یک نوع از انسان‌هایی که می‌تواند هر یک را به جای وی نشاند (احمق ها، ساده لوحان، گیج­ها و...). اما شخصیت تراژدی یک فرد است و قهرمان تراژدی همواره یکتاست و در صورت تقلید مضحک از آن، تراژدی تبدیل به کمدی می‌شود. (پارودی)

شخصیت کمدی جوری رفتار می‌کند که انگار همه چیز برای او آفریده شده است. مثلاً اگر پزشک باشد نشان می‌دهد بیمار برای وی آفریده شده‌ است. شخصیت کمدی شخصیتی است که مدام فکر خود را دنبال می‌کند او لجوج است شخصیت کمدی تنها هر آنچه را خود بخواهد می‌بیند.گویی شخصیت کمدی در رؤیا بسر می‌برد. شخصیت کمدی در گفتارها و کردارهای خود غرق نمی‌شود و تنها احتیاج به کار انداختن هوش و شعور خود دارد.

اگر شخصیت کمدی اجازه دهد تصورات و اندیشه‌هایش با هم صحبت کنند کافی است. چرا که شنیدن اندیشه‌های وی که معمولاً خلاف عرف و عادات اعمال آدمی است همیشه جالب توجه بوده است.

او حتی در ستیزهای خود به طور ناآگاهانه رفتار می‌کند. به تقسیم‌بندی زیر توجه کنید.

* شخصیت کمدی آگاهانه به سمت یک هدف خیالی و موهوم رفته و یا به‌طورکلی هیچ هدفی ندا‌رد.        

* شخصیت کمدی ناآگاهانه به سمت یک هدف واقعی می‌رود.

* شخصیت کمدی معمولاً با هر شیطنتی تصمیم می‌گیرد که به هدفش برسد.

* همیشه پیش روی شخصییت کمدی راه راحت‌تری وجود دارد اما او راه سخت‌تر را انتخاب می‌کند. شخصیت کمدی ابله نیز می‌تواند در طول داستان لیاقت خود را اثبات نماید.

* کمدین دوست دارد تا از شرایط تخطی نکند اما به دلیل گیجی ذاتی‌اش نمی‌تواند.

*  شخصیت‌های کمدی می‌توانند توامان با هوش زیرک و مبتکر باشند. (چاپلین، کیتون، ووددی آلن، لویی دوفونس)

* شخصیت‌های کمدی می‌توانند ساده‌، احمق و خرفت جلوه کنند. (لورل و هاردی، هارولد لوید)

* شخصیت‌های کمدی می‌توانند خیالباف، غیر عادی، پر جنب و جوش باشند. (جری لوئیس، دنی‌کی، نورمن) استیونیل در خصوص شخصیت‌های کمدی چنین می‌گوید:

«شخصیت کمدی موجودی غیر عادی و منحصر به فرد است که اجازه دارد پایش را از گلیم چارچوب‌های داستانی بیرون گذاشته و به سبک و سیاق خودش بازی کند. درست مثل بچه‌ای که همه قوانین و قواعد را به بازی می‌گیرد.» (نیل،1378: 116)

          به همین دلیل شخصیت‌های کمدی غیر عادی و منزوی به نظر می‌رسند انزوای آنها در اصل ناشی از تقابل است که بین قواعد تثبیت شده اجتماعی و قراردادهای فرهنگی از یک سو و حالت‌های خودسرانه آنها از سوی دیگر وجود دارد.

فردی هم که قرار است نقش محوری یک فیلم کمدی را برعهده گیرد نیاز به ویژگی‌های فردی زیر را دارد.

• تسلط بر اندام‌های بیانی چهره.
• تسلط بر اندام‌های بیانی بدن.
• قدرت مانور حسی شدید. (هوشمندی).
• توانایی تغییر صدا و تیک گفتاری و رفتاری
• بی­تناسبی فیزیکی.
• تعادل.
• آشنایی با فنون آکروباسی.

در بخش بعدی به گفتگو و ادبیات طنز در فیلم های کمدی خواهیم پرداخت.