کودک با شعر، جهان پیرامونش را کشف می‌کند
کلام آهنگین؛ ابزاری قدرتمند برای بیان احساسات آدمی است که پیشینه‌ای به بلندای تاریخ بشریت دارد. آدمیان برای بیان آرزوها، امیدها، دردها، غم‌ها، شادی‌ها و اعتقاداتشان به معجزه بی‌نظیر شعر روی می‌آوردند و کلمات موزون را به شیوه‌ای اثرگذارتر در کنار هم می‌چیدند، تا عمق احساسات و عقایدشان را با بهره‌گیری از لطافت شعر ابراز کنند و این‌گونه شعر، بخش جدایی‌ناپذیر از تاریخ بشریت شد.
ذهن پر از خیال، روح لطیف و غرایز بی‌آلایش کودکان، بیش از بزرگسالان پذیرای شعر است و درگذر زمان از شعر، برای انتقال مفاهیم و حس‌های گوناگونی به کودک استفاده شده است. کمتر کسی است که در این روزگار به اثرگذاری و اهمیت شعر در شکل‌گیری بخشی از شخصیت و روح کودک معتقد نباشد و همین اثرگذاری ویژه، ما را بر آن می‌دارد که در انتخاب شعر برای روح لطیف کودکمان، نکته‌سنجانه عمل کنیم.
در این میان شاعران توانمند و باارزش که بر اهمیت کار خود واقفند و با رعایت ظرایف شعری، ذهن و خیال کودک را لمس می‌کنند، باید قدر دانسته و شناخته شوند تا والدین دغدغه‌مند، از میان انبوه آثار منتشرشده، گزینه‌های مناسبتری برای انتخاب داشته باشند.
در همین راستا با یکی از شاعران جوان و موفق استان به گفت‌وگو نشسته‌ایم که شرح آن را با هم می‌خوانیم.
معرفی شما از زبان خودتان برای خوانندگان جالب است، لطفاً در مورد خودتان بگویید.
مریم زندی شاعر کودک و نوجوان هستم و از 10 سالگی شعر می‌نویسم. در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و با مربیگری آقای بکتاش با شعر کودک و نوجوان آشنا شدم. از 14 سالگی، اشعارم را در مطبوعات منتشرکرده‌ام. 7عنوان کتاب، از سروده‌هایم به چاپ رسیده و در حال حاضر هم 3 عنوان کتاب زیر چاپ دارم که دو عنوان برای نوجوان و یک‌عنوان هم برای رده سنی خردسال است.
هم‌اکنون مسئول آفرینش‌های ادبی حوزه هنری استان همدان هستم.
نخستین کتابم با عنوان «دفتر گل باز شد.» در سال 88 چاپ شد و عناوین دیگر کتاب‌های من عبارتند از: وقت گل برف، حوصله‌ام پیش تو جامانده است، مشق آسمان، خرسم یکی‌یکدانه است، تولدت مبارک.
اشعار شما برای چه رده سنی است؟
اشعارم برای رده سنی خردسال، کودک و نوجوان است. خردسال برای بچه‌های پیش ازدبستان، کودک از 7 تا 12 سال و نوجوان از 12 تا 17 سال.
رده‌بندی سنی برای شعر کودک چه ویژگی دارد؟ آیا این رده‌بندی را دقیق و مناسب می‌دانید و معیار مناسبی برای انتخاب کتاب است؟
رده‌بندی سنی که الان در کشور ما استفاده می‌شود، براساس تقسیم‌بندی که کانون پرورش فکری است. سال‌ها قبل و احتمالاً براساس پژوهش‌های خاصی انجام داده است.
این رده‌بندی‌ها براساس معیارهای کلی و با درنظر گرفتن میانگین جامعه طراحی شده، طبیعتاً اختصاصی نیست. بنابراین می‌توان در انتخاب کتاب‌ها به تفاوت‌های فردی هم توجه کرد و تنها به این رده‌بندی‌ها بسنده نکرد. به‌طور مثال؛ کودکی که مطالعه بیشتری دارد و بیشتر از سنش می‌فهمد؛ لزوماً نباید کتاب‌های رده سنی خودش را بخواند و می‌تواند با رعایت ملاحظاتی از کتاب‌های رده سنی بالاتر هم استفاده کند. در واقع خانواده‌ها می‌توانند، با توجه به توانمندی فرزندشان، کتاب مناسب را انتخاب کنند. اما اگر خانواده‌ای نمی‌داند که چه کتابی باید بگیرد؟ این رده‌بندی، راهنمای مناسبی است.
بعضی خانواده‌ها، محتوای کتاب را به‌طور کامل می‌خوانند و بعد آن را انتخاب کرده و در اختیار فرزندشان قرار می‌دهند. نظر شما در این‌باره چیست؟ در انتخاب کتاب برای کودک، چه نکاتی را باید مدنظر داشته باشیم و چگونه بفهمیم محتوای کتاب برای کودک ما مناسب است؟
همان طور که تغذیه جسم کودکان برای خانواده مهم و لازم است، خیلی خوب و مناسب است که خانواده‌ها بدانند، برای ذهن فرزندشان هم باید خوراک مناسب تهیه شود.
این هم یک روش است و اتفاقاً بد نیست، چون در بعضی موارد، محتوای کتاب‌ها خام و نامناسب است. چه بسا؛ حتی نکات منفی آموزشی هم داشته باشد. از طرفی کتاب‌های کودک هم حجم زیادی ندارند و چه اشکالی دارد که والدین ابتدا خودشان بخوانند و بعد به فرزندشان بدهند.
اما برای اینکه بدانیم، چه کتابی خوب است؟ نکاتی وجود دارد که قبل از تهیه می‌توانیم، به آن‌ها دقت کنیم و تا حدودی خیالمان راحت شود. با توجه به تعدد عناوین و ناشران حوزه کودک و نوجوان، طبیعتاً ما نمی‌توانیم تمامی کتاب‌ها را بخوانیم و بعد انتخاب کنیم. بنابراین با توجه به پیشینه و کارنامه خوب یک مؤلف، مترجم یا ناشر می‌توانیم کتاب‌ها را انتخاب کنیم.
نکته دیگر اینکه تعداد صفحات کتاب را مرور کنیم و بفهمیم، زبان کتاب و قلم نویسنده چگونه است؟ آیا فرزند ما می‌تواند با متن ارتباط برقرار کند؟ آیا محتوای کتاب برایش جذابیت دارد یا نه؟ از این طریق، کتاب مورد نظرمان را انتخاب کنیم.
کتاب کدام‌یک از شاعران یا چه نشرهایی را برای کودکمان انتخاب کنیم؟
ناشرانی که برای کودک و نوجوان کار می‌کنند، زیادند و شاعران کودک و نوجوان هم در این سال‌های اخیر، از نظر کمّی، رشد زیادی داشته‌اند و نمی‌توان به اسامی خاصی اشاره کرد. اما انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از جمله انتشاراتی است که خانواده‌ها با خیال راحت می‌توانند از تولیداتش تهیه کنند.
چراکه دقت بسیاری بر کارشناسی آثار دارند و کارشناسان زیادی، برای بررسی به‌کار می‌گیرند و این باعث شده، آثار خوب و مناسبی را چاپ کنند.
انتشارات سوره مهر هم در سال‌های اخیر در حوزه کودک و نوجوان با شاعران و نویسندگان خوبی کار کرده و آثار زیادی منتشر کرده است. با توجه به تعدد ناشران کودک و نوجوان، دست خانواده‌ها برای انتخاب و تهیه کتاب خیلی باز است.
قالب شعر برای انتقال چه مفاهیمی به کودکان مناسب‌تر است؟ شما در انتخاب مفاهیم و موضوعات اشعارتان چه معیارهایی درنظر دارید؟
شعر؛ قدرت انتقال تمام مفاهیم موجود در جهان را دارد و این به قدرت و توانمندی شاعر بستگی دارد که چطور آن‌ها را انتقال دهد. وقتی برای کودک شعر می‌گوییم، می‌توانیم مانند بزرگسال همه مفاهیم را بیان کنیم. با این تفاوت که در آثار کودک و نوجوان، پیچیدگی‌های کلامی و زبانی را کم‌رنگ‌تر کرده و با لغات مناسب و گلچین شده، مفاهیم را رقیق‌تر، ساده‌تر و قابل فهم‌تر بیان می‌کنیم.
به نظر من، محدودیتی برای انتخاب مفاهیم نداریم. مثلاً یک تعداد موضوعات را انتخاب کنیم یا خط قرمزی دور بعضی موضوعات و مفاهیم بکشیم و بگوییم، فقط درباره این می‌توان برای بچه‌ها شعر سرود و آن یکی نه. این قدرت شاعر و نویسنده را می‌طلبد که چگونه موضوع را انتخاب و چقدر قدرتمندانه آن را پرداخت کند و به زبان کودک و فهم او نزدیک کند.
من خودم را محدود نمی‌کنم و هر موضوعی را مطابق خواسته‌های کودکان مناسب ببینم، انتخاب می‌کنم. موضوعاتی که حس کنم برای آن‌ها جذابیت دارد یا راهگشا است و به کشف کودک از جهان اطرافش، کمک می‌کند یا می‌تواند دنیایشان را تغییر دهد.
با توجه به موضوع پایان‌نامه کارشناسی‌ارشدتان، ارتباط بین تصویرگری و شعر کودک، از دیدگاه شما چگونه است؟آیا شعر خوب، باید مستقلاً اثرگذار باشد یا نیاز به تصویرگری مکمل دارد؟
پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد من، در رشته پژوهش هنر با عنوان «بررسی تصاویر عینی و ذهنی در شعر نوجوان» بود.
وقتی شعری سروده می‌شود، براساس یک‌سری تصاویر ذهنی شاعر خلق می‌شود و یک‌سری تصاویر هم دارد که تصویرگر، آن‌ها را خلق می‌کند. من در پایان‌نامه‌ام ارتباط بین تصویر موجود در ذهن شاعر و تصویری را که تصویرگر ارائه می‌دهد، بررسی کرده‌ام.
نتیجه این بود که هر قدر ارتباط بین شاعر و تصویرگر بیشتر باشد، تصویرگری بهتر و گویاتری انجام می‌گیرد. می‌دانیم که برای رده‌های سنی کودک و نوجوان، هر قدر سن پایین‌تر باشد، نقش تصویر در یادگیری و علاقه‌مندی پررنگ‌تر می‌شود.
زمانی که تصویرگر، کتابی را تصویرگری می‌کند، باید با شاعر در ارتباط باشد و لایه‌های ذهنی شاعر را کندوکاو کند و با هم درباره آن شعر گفت‌وگو کنند، نتیجه بهتری به دست می‌آید. در واقع هرقدر شاعر و تصویرگر بیشتر ارتباط داشته باشند، خروجی کار بهتر می‌شود.
اما اگر تصویرگر بدون هیچ ارتباطی با شاعر، فقط کار خودش را انجام دهد؛ معمولاً تصاویر کم‌ربط می‌شود. البته قرار نیست، تصویرگر دقیقاً چیزی که شاعر در ذهن دارد را ترسیم کند، چراکه تصویر مکمل متن است. گاهی اوقات لایه‌های ناشناخته‌ای در شعر وجود دارد که تصویرگر آن‌ها را کشف می‌کند و از زاویه و برداشت متفاوتی شعر را می‌بیند و این خیلی به فهم بهتر شعر کمک می‌کند.
استان ما شاعران موفقی داشته است، وضیعت الان چگونه است و راه برای شاعران جوان چقدر باز است؟
خوشبختانه ادبیات کودک و نوجوان در استان همدان، یک سروگردن از استان‌های دیگر بالاتر است و تعداد قابل ملاحظه‌ای، شاعر و نویسنده کودک و نوجوان داریم. یکی از دلایل این امر، پیشینه خوبی است که در استان داشتیم و بزرگانی که در این استان به دنیا آمده‌اند و رشد یافته‌اند، مثل مصطفی رحماندوست، بابک نیک‌طلب، جواد محقق، اسداله شعبانی و سایر شاعران و نویسندگان.
و این سرمایه به نسل‌های بعدی هم منتقل شده و افرادی مانند غلامرضا بکتاش، حمید هنرجو و عزت‌الله الوندی و سپس مریم زرنشان، شهلا شهبازی، مرضیه فعله‌گری، مریم کوثری‌هنرمند، ژیلا طاهری و شاعران جوان دیگری که در حال فعالیت هستند و آثارشان در نشریات کشوری به چاپ می‌رسد. بنابراین آینده ادبیات کودک در استان ما، درصورتی که نسل‌های بعدی هم راه را ادامه دهند، خیلی خوب خواهد ماند.
در حوزه هنری استان همدان از سال 89 جلسات شعر کودک و نوجوان برگزار می‌شود و در این جلسات شاعران و نویسندگان تازه‌نفس، در زمینه ادبیات کودک ونوجوان پرورش داده و حمایت می‌شوند. امیدوارم بتوانیم، باشیوه‌هایی نواجوانان را به این حوزه علاقه‌مندتر کنیم که ادبیات کودک و نوجوان در استان ما، همچنان درخشان ادامه پیدا کند و روی زمین نماند.
آیا برای شاعر شدن، تنها داشتن ذوق و قریحه کافی است یا عوامل دیگری هم نیاز است؟
اصلی‌ترین نکته‌ای که یک شاعر نیاز دارد، همان ذوق، قریحه و تخیلی است که در وجود خودش هست. هیچ‌کس نمی‌تواند با گذراندن حتی هزار ساعت، کلاس آموزشی ادعا کند که شاعر شده است، شاعر زورکی نداریم. فرد برای شاعر شدن، باید جوهره شعری را در خودش داشته باشد و بتواند تخیل کند.
نخست باید ذوق، قریحه و جوهره شعری در وجود کسی باشد. سپس با کلاس و مطالعه می‌تواند، استعداد شعری او را غنی‌تر و قوی‌تر کند.
دلنشین‌ترین شعری که برای کودکان سروده شده، از نظر شما توسط کدام شاعر بوده؟ لطفاً چند بیتش را بخوانید.
انتخاب در این زمینه خیلی راحت نیست، اما شعری که در حال حاضر حضور ذهن دارم، از آقای بکتاش است. این شعر با ساده‌ترین و زیباترین کلمات، مفاهیم عمیق و پیچیده‌ای را آموزش می‌دهد و یکی از شعرهای موفق زمانه ماست:
اولین پیامبر
در میان باغ ما
آب و خاک و دانه بود
***
دومین پیامبر
در میان باغ ما
حضرت جوانه بود
***
آخرین پیامبر
در میان باغ ما
فکر می‌کنید کیست؟
***
آخرین پیامبر
در میان باغ ما
یک گل محمدی است
خودتان کدام شعرتان را بیشتر دوست دارید؟
انتخاب کمی سخت است. بعضی اشعار را خودم دوست دارم، اما مخاطب کمتر می‌پسندد و بعضی دیگر هم، مخاطب بیشتری دارد. اما الان می‌خواهم شعر«خروس» از نخستین کتابم «دفتر گل باز شد.» برایتان بخوانم.
خروس مثل هرشب
میان دِه قدم زد
و باز با صدایش
محله را به هم زد
***
اگرچه پادشاه است
اگرچه تاج دارد
چرا کسی به تاجش
محل نمی‌گذارد؟
***
خروس بی‌خبر رفت
و مشکلات حل شد
به‌خاطر صدایش
خروس، بی‌محل شدجوهره شعری در ذات شاعر است؛ شاعر زورکی نداریم