شکل گیری شیوه صفوی: مکتب تبریز، قزوین (بخش اول)

در اینجا تعبیرما از شکل‌گیری تنها شکل‌گیری شیوه‌ی ‌صفوی است والاّ نگارگری از مدتها پیش – یعنی نزدیک به 200 سال پیش – شکل گرفت و به تدریج ادوار گوناگونی را تجربه نمود. و به خصوص در دو مرحله تکوینی مکتب هرات، به شکل و شیوه مطلوب خود دست یافت. در این مقام قصد ما بررسی دوره‌ای به نام نقاشی دردوره صفوی، همراه به ویژگی‌های فکری و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی است که در رشد و و گسترش نقاشی، نقشی درخور دارند.

«شاه اسماعیل» فرزند «حیدر» از «تبار شیخ صفی الدین‌اردبیلی»، در تابستان سال 906 ه، پس از پیروزی بر آق قویون‌ها وارد تبربز شد و بر تخت سلطنت جلوس کرد و تبریز را تختگاه خود قرار داد. وی سلسله‌ای را پی نهاد که نزدیک به 250 سال استیلا یافت. ایران دراین دوره درچارچوب مرزهای کنونی به هویت و موجودیت سیاسی بی‌همتایی دست یافت. در این دوره مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور قرار گرفت.

ضرورت حل و فصل درگیری‌های موجود در ایران مثل شهری و غیرشهری، ترک و تاجیک، عشیرتی و غیرعشیرتی.

شیوه نوظهور و عناصر سازنده آن

دراین دوره، درنیروهای صفویان که مرکب از قزلباشان بودند، سرتاسر ایران را گرفتند. شاه اسماعیل اول، خان ‌ازبک را شکست داد و هرات را تصرف کرد. شهرهرات روزگار نابسامانی را از سرمی‌گذراند. گاهی در اختیار سپاه ازبکان قرارمی‌گرفت و زمانی صفویان برآن مستولی می‌شدند. تا اینکه شاه‌اسماعیل فرزند خردسال خود «طهماسب میرزا» را همراه اتابکی به حکومت هرات فرستاد. طهماسب میرزا تا سال 930 .ه که به حکومت رسید، درهرات باقی ماند.

ظاهراً دراین شهربود که وی پیش «سلطان محمد تبریزی» مشق نقاشی گرفت. اما اینکه «بهزاد» و ابواب جمعی او چه زمانی ازهرات به تبریز منتقل شدند، برخی تاریخ نویسان، ریاست کتابخانه سلطنتی را که شاه اسماعیل در سال 928 .ه به نام بهزاد صادر کرد مبنی می گیرد و تاریخ انتقال او را درهمین حدود و حوالی قرارمی‌دهند.

هنگامی که بهزاد یا به دیگر سخن، سنت مکتب نگارگری هرات به تبریز منتقل شد، در تبریز مکتب ترکمان تحت نظر صفویان ادامه یافت. از نقاشان برجسته این مکتب، یکی «سلطان محمد تبریزی» است که ظاهراً پیش از بهزاد و پس از او ریاست کتابخانه سلطنتی را برعهده داشت. چندی نگذشته بود که سبک ترکمان به تدریج جای خود را به سبک درباری صفوی داد و پس از ورود هنرمندان تیموری به تبریز این این سبک با سfک هرات ترکیب شده و پرمایه و غنی گشت و در حقیقت شیوه‌ی نخستین نگارگری صفوی از تلفیق دو مکتب ترکمان که خود سنتی دیرینه داشت و مکتب هرات که آن نیز پیشینه‌ای دیرینه داشت و مکاتب دیگر پدید آمد. دستاورد برجسته‌ی این ترکیب هنری شاههنامه شاه طهماسبی و خمسه نظامی است که بعدها به آن می‌پردازیم.