قالیهای ایرانی در نگاه تاریخ (قسمت دوم)

اواخر قرن پانزدهم .م/ نهم ه.ق هر دو حاشیه و زمینه با طرح‌های منحنی‌تر به تصویر کشیده شده‌است. همانند آنچه در تمام تزیینات سطوح دوران تیموری از مجلدسازی تا فلزکاری، از کاشی‌های سرامیک تا تذهیب نسخ خطی قابل دسترسی است. این سبک ظریف و زیبای تزیینی که به وسیله هنرمندان دربار تیموریان توسعه یافت با پیچکهای اسلیمی عالی و کنترل شده که برگها و عناصر گلدار گیاهی چون نیلوفرها وشقایق‌ها را دربرمی‌گرفت و با ظاهر فریب دهنده‌ی عمق که توسط سطوح گوناگون اسلیمی و استفاده از طیف‌های رنگی عمیق‌تر در زمینه به وجود می‌آمد، همراه گردید که البته این سبک به صورت مؤثر در دنیای قالیهای ایرانی برای قرنها باقی ماند.

درگیربودن هنرمند درباری درطرح قالی و پارچه همچنان ادامه پیدا کرد و این همکاری و نوآوری در سرتاسر قرن شانزدهم .م / دهم ه. گسترش و توسعه یافت. لذا کارگاه‌های فرش درباری توسط شاه طهماسب در مراکزی چون تبریز، اصفهان، کرمان، یزد و کاشان تاسیس گردید و هنرمندان بافنده فرش بر روی نقوشی که به وسیله هنرمندان طراح و نقاش کارگاه سلطنتی تهیه می‌گردید، کار می‌کردند. بنابراین بافندگان تهیه و برگردان نقوش را برعهده داشتند. در برخی نمونه‌های بافته شده قالی این ترتیب و نوع چیدن نقوش منجر به ایجاد طرح‌های زیبا و قابل توجهی می‌شد که ایجاد ترکیبی متوازن و متناسب در یک قالی از نتایج آن به شمار می‌رفت.

با توجه به اینکه طرح‌ها بر مبنای مجموعه تزیینی تذهیب نسخ خطی ادامه یافت، تولید کارگاههای درباری به ترکیب ترنج دار قالی اردبیل محدود نمی‌شد. به عنوان مثال عنصر اصلی طرح قالیهای هراتی، شامل حلقوی‌های اسلیمی ظریف و باشکوهی است که به صورتی مؤقر درعرض زمینه‌ی تیره درجریان است، در حالی که طرح‌های پلونز خاصیت دو بعدی تزیین ویژه تذهیب را در کنار استفاده از تارهای فلزی نقره و طلا و نقش نور بر نخ ابریشمی را با غلبه تغییرات رنگی ناگهانی مورد استفاده قرارمی‌دهد. همچنین ترکیبات مصور که سواران اسب صفویه را در تعقیب حیوات وحشی در پهنای زمینه اصلی به تصویرمی‌کشند. همچنین وجود دارند که البته این قالیها به قالیهای شکار معروف هستند. قالیهای دیگر که نمایشگر حیواناتند به قالیهای حیوانی معروفند، که در آنها جانوران افسانه‌ای و واقعی در روی زمینه اصلی درحال جست و خیز، و یا جنگیدن هستند یا قالیهایی که دارای جزییات فراوان با ترنج‌های دوتایی یا جفتی و مجموعه‌ای از ترنج‌های جناغی که دربرگیرنده پیکره‌های انسانی همراه با فرمهای پراکنده حیوانی است.

طرح‌های دیگر بر نقش‌مایه‌های گیاهی تأکید می‌کند. همچون قالیهای باغ‌ نمای معروف که در آنها طرح کامل باغ ایرانی تشکیل دهنده ترکیب قالی است. یا گروه گلدانی با شبکه کوچکتر از حد معمولش که دربرگیرنده گروه زیادی از گلهای ساده شده ‌است که همراه با خصوصیت طرح برگ داسی شکل (منگال) در کنار فرمهای برگی منحنی شکل و پهن در حرکتهای قوسی شکل معین در پهنای زمینه ساقه مرکزی را تشکیل می‌دهند.